Буинова Соёлма Владимировна,

 

11 класс

1. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ Буряад ороноймнай ямар шүлэгшэд-фронтовигууд алдар солын, габьяагай гайхамшагта хуудаһануудые бэшэһэн байгааб гэжэ хөөрэлдэхэ.

2. Д. Мадасоной «Алта мүнгэнһөө үнэтэй адха хара шорой» гэһэн шүлэгтэй танилсаха.

3. Аман хэлэлгэ хүгжөөлгын ажал ябуулха.

Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: дайн тухай зурагууд, «Агууехэ дайнда хабаадаһан буряад уран зохёолшод» гэһэн планшет

 

Хэшээлэй ябаса:

I.      Эмхидхэлэй үе:

– Амар сайн, үхибүүд! Бидэ мүнөөдэрэй хэшээлдэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ Буряад ороноймнай ямар шүлэгшэд-фронтовигууд алдар солын, габьяагай гайхамшагта хуудаһануудые бэшэһэн байгааб гэжэ хөөрэлдэхэбди. Дольён Мадасоной «Алта мүнгэнһөө үнэтэй адха хара шорой» гэһэн шүлэгтэй танилсахабди, аман хэлэлгэ хүгжөөлгын ажал ябуулхабди.

– Хэшээл бэлдэлгын үедэ 1 бүлэгэй үхибүүд дайнай үеын шүлэгүүдые сээжэлдэһэн байна, 2-дохи бүлэг – шүлэгшэд–фронтовигууд тухай мэдээсэлнүүдые бэлдээ. 3-дахи бүлэгэй үхибүүд зурагуудые зураа, планшет гаргаһан байна.

 

II. Багшын үгэ (аалиханаар дайнай үеын хүгжэм наадана).
– Дайнай түрүүшын сагһаа хойшо совет уран зохёолшод өөһэдыень сэрэгтэ абахыень, фронт эльгээхыень һайн дура сэдьхэлээрээ дурадхаа. Манай Эхэ ороной мянга холо гаран уран зохёолшод сэрэгтэ ябаһан байна, хоёр зуу гаран уран зохёолшод баатараар дайнда унаһаа. Хорёод уран зохёолшод Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртөө. Буряад республикын хори холо гаран уран зохёолшод сэрэгэй албанда ябажа гараа. Немецкэ фашизмтай тэмсэһэн халуун дайнда Ц. Номтоев, Ц. Очиров, А. Уланов, Д-Р. Батожабай. Б. Мунгонов гэгшэд хабаадалсаа.

 

III. Дайнай үеын поэзи

Һурагша хөөрэнэ:

–     Дайнай эхиндэ үндэһэн совет литературада шүлэг зохёолго түрүүлнэ. Энэ үеын бүхы зохёолнуудай шунал эрмэлзэлынь арад зониие илалтын хэрэгтэ уряална. Ж. Тумунов «Арад зомни, тэмсэлдэ бодыш!», (1941 он).

Жамсо Тумунов тухай (богонихоноор намтартайнь танилсуулха).

Асуудалнууд (партнууд дээрэ шүлэг хубаагданхай).

  – Дайнай һая эхилээд байхада, уран зохёолшо Жамса Тумунов арад зондоо, аба эжынэртээ юун гэжэ хандаһан байнаб?

  – Бүхы хүсэеэ гаргажа, дайсанай урдаһаа тэмсэе гэһэн бодол ямар үгэнүүдэй хүсөөр харуулһан байнаб?

 

Хоротондо шэглүүлхэ хаһамнай ороол.

 

– Добтолон ороһон дээрмэшэн фашистнуудай урдаһаа зэбүүсэмэ зэбсэг болоһон үгэнүүдые үзүүрлэжэ харбаад, Эхэ ороноо хамгаалжа шадаха байһандаа бата этигэһэн тухайгаа «Дайсан дарагдаха» гэһэн шүлэг соогоо Цогто Номтоев бэшэнэ.

– Ц. Номтоев «Дайсан дарагдаха!», (1942 он). Цокто Номтоев тухай мэдээсэл (богонихоноор намтартайнь танилсуулха).

– Фашистнуудта дураа гутажа, тэдэниие үзэн ядажа ябаһанаа Цогто Номтоев ямар үгэнүүдээр харуулнаб?

– Алексей Уланов тухай мэдээсэл (богонихоноор намтартайнь танилсуулха). Шүлэг «Алхала», (1943 он). Ямар юумэндэ поэт найданаб?

 

IҮ. Шэнэ материал

– Та мүнөө иигээд байхадаа, шүлэгүүдые шагнаат, зарим шүлэгшэд- фронтовигуудай намтартайнь богонихоноор танилсаат.

– Юун гэжэ һананабта, фронтдо, тылдэ байһан хүнүүдтэ поэзи юундэ хүнүүдтэ хэрэгтэй байгааб?

– Зүб. Тэрэ гайхамшагта үеын шүлэгүүд совет хүнэй һанаан бодол, һайхан сэдьхэлынь зураглаһан юм. Дольён Мадасоной «Алта мүнгэнһөө үнэтэй адха хара шорой» гэһэн шүлэг баһал совет хүнэй һайхан сэдьхэл зураглаһан лирическэ зохёол. Нэн түрүүн Д. Мадасоной намтар тухай богонихоноор мэдээсэл шагная.

–   Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ Дольён Мадасоной лирическэ шүлэгүүдынь өөрэ шэрүүн аялгатай байгаа. Түрэл Эхэ орондоо гүнзэгы сэдьхэлээр дурлаһанаа, нютаг дайдадаа, арад зондоо үнэн сэхэ ябаһанаа гэршэлэн, тангариглан бэшэнэ:

(Д. Мадасон «Түрэл дайдаяа хамгаалсахаб», 1944 он)

– Түрэл дайдаһаа, түрэһэн газарһаа үнэтэй юумэн үгы хаям. Энэ нангин, үнэтэй газараа манай баатарнууд хамгаалһан байна гээшэ.

– Хрестоматинуудаа 311 нюурта нээгты, би танда шүлэг уншаад үгэхэм.

Теори дабталга:

– Лирическэ зохёолнууд (лирикэ) гэжэ юун бэ?

– Лирик гэжэ ямар поэдые нэрлэдэг бэ?

–   «Алта мүнгэнһөө үнэтэй адха хара шорой» гэжэ шүлэг совет хүнэй сэдьхэлэй байдал харуулаа гэжэ годорхойлообди. Дайнай газарта ябаһан солдадуудта шэнэ жэлэй бэлэг эльгээһэн тухай шүлэг соо хөөрэгдэнэ. Тэбхэрхэн хайрсагтай бэлэгүүд холын Зүүн Сибирьтэ байһан зоной энхэрэн бэлдэһэн халуун сэдьхэл зүрхыень гэршэлнэ, бэлэг соонь соонь амтатай эдихэ юумэн, дулаан хубсаһан гэхэ мэтэ юумэнүүд. Зүгөөр тэдэнэйнь дундаһаа «Шэрээдэһэтэй торгон соохоно шэрүүн юумэн» олдошоно. Барижа үзэхэдэнь, амтатай саахар, таряан бэшэ хэбэртэй. Уудалан үзэхэдэнь, алта мүнгэнһөө үнэтэй адха хара шорой. Энэ бэлэгһээнь фронтовигой сэдьхэл гүн ехээр доһолжо, тэрэ шоройгоо эжэлүүдгүй сээжэдээ тэбэринэ. Тэрэнь Эхэ оронойнь, нютагайнь үрэжэлтэ газарай шорой ха юм. Энэнь мүн лэ үнэтэй ондоо янзын бэлэг болоно.

Шүлэгэй түгэсхэлдэ поэт тобшолол хэхэдээ, фронтовиг Эхэ ороноо дурдажа, бэлэг эльгээһэн бэриие нюдэндөө хаража, амтатайгаар зүүдэлэн нойрсоһыень хэлэнэ. Үнэхөөрөө, тэрэ бэлэгэй хайрсаг соо Эхэ орон, инаг нүхэдынь һануулха шадалтай, һайхан, удха түгэс бэлэгүүд багтаһан байгаа. Энэ шүлэг гүнзэгы патриотическа мэдэрэл түрүүлһэн лирикын жэшээ мүн.

– Шүлэгэй сюжет хөөрэжэ үгэгты.

– Тэбхэрхэн хайрсагтай бэлэгээ абажа харахадань юун байгааб? Хаанаһаа ерэһэн бэлэг байгааб?

– Тэрэ бэлэгүүдэнь дунда ямар юумэн олдошооб?

– Адха хара шорой фронтовигой сэдьхэл доһолгоо гэжэ элирүүлэгты.

– Шүлэгэй түгэсхэлдэ поэт тобшолол хэхэдээ юун гэжэ хэлэнэб?

 

Ү. Нютагай материал

– Энэ шүлэг гүнзэгы патриотическа мэдэрэл түрүүлһэн лирикын жэшээ мүн гэжэ ойлгохо ёһотойт. Манайшье Гахан нютагһаа фронтдо посылкануудые эльгээдэг байгаа.

– Һурагша төөдэйнгөө хөөрэһые хэлэжэ үгэнэ.

– Нүгөө һурагша Ч. Цыдендамбаевай «Геройн эхэ» гэһэн шүлэг уншана.

– Дайнда унаһан хүбүүдээ гээгээшье һаа, геройн эхэ уйлажа, хайлажа байхагүйб гэжэ, бэеэ шанга барижа, дайлалдажа ябаһан хүбүүдтэ туһалхаб гэжэ хэлэһэн байгаа гэнэ.

 

ҮI. Тобшолол

– Иигэжэ дайнай үедэ буряад арадаймнай хүбүүд, басагад Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай түүхэдэ алдар солын, габьяагай гайхамшагта хуудаһануудые бэшэһэн байна. Буряад арадаймнай баатар мэргэшүүл бүхы түрэл сэрэгүүдтэ оролсон, Москва болон Ленинградай оршондо, Курскэ дүхэригтэ, Сталинградые хамгаалгын шанга тулалдаануудта эдэбхитэйгээр хабаадалсаһан, Волго болон Вислэ мүрэнүүдые гаталан гараһан, Берлиниие дайлан абалсаһан түүхэтэй.

– Тылдэ байһан хүнүүд шадаха зэргээрээ баһал илалтые түргэдүүлхын түлөө оролдоһон байна. Таанар, үхибүүд, баатарнуудайнгаа солыень дурдажа, магтажа, баатар хэрэгыень хододоо һанаха ёһотойт. Мүнөө үедэ дайн дажар элдэб газарнуудта боложо байна гээшэ ааб даа, дуулана ха юмта. 60 жэлэй саада тээ болоһон дайн дахин бү дабтагдаг лэ гэжэоролдохо ёһотойбди. Тиигээд энэ хэшээлээ «Энхэ тайбан» гэһэн дуугаар түгэсхэебди.

 

ҮI. Гэрэй даабари

Д. Мадасоной шүлэгыень сээжэлдэхэ

 

ҮП. Сэгнэлтын тэмдэгүүдые табилга