Ванданова Туяна Намдаковна,
Зэдын аймагай Боргойн дунда һургуули
 
ТҮРЭЛ ҺАЙХАН ТООНТО
БОРЬЁО НЮТАГНИ
 
Авторска программада зохёогдоһон тайлбари бэшэг
6-7 класс
 
    Һуралсалай шэнэ программаар үхибүүдтэ түрэлхи хэлэ заахада, багшын уялга бүри ехэ болоһониинь мэдээжэ. Урданайхиһаа богони болзор соо үхибүүдые үлүү шадабаритай болгохо зорилго табигдана. Зэдын аймагта буряад хэлэ заахада бүришье харюусалгатай гэжэ һанагдамаар. Юундэб гэхэдэ, манай нютагайхид онсо диалектнэ хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг гээшэ. Тиимэ дээрэһээ буряад литературна хэлэмнай манай зондо, Зэдын үхибүүдтэ хари хэлэн үзэһэндэл байдаг юм. Тиибэшье, һурагша бүхэниие зүбөөр, һайнаар, удхыень ойлгуулан, эли тодоор хэлүүлжэ һургаха. 6-7 классуудай программаар үзэхэ номынь үхибүүдтэ үшөө хүрөөдүй байдаг юм. Өөрынгөө шадабари, һурагшадайнгаа бэлэдхэл хараада абажа, «Түрэл һайхан тоонто Борьёо нютагни» гэһэн гаршагтай авторска программа зохёогдоо. Энэ программые факультативна, холбоо хэлэ хүгжөөлгын, классһаа гадуур хэшээлнүүдтэ хэрэглэжэ болохо.
 
    Нютагай шорой – алтан. Түби дэлхэйгээр хүн бүхэн хаанашье ябахадаа, түрэһэн дайда түрэл хэлэн хоёроо мартангүй дурдажа ябаха ёһотой гэһэн бодол үхибүүдэй сэдьхэлдэ байха ёһотой. Зэдэ нютагаа һанаха, угаа мэдэхэ, арад зоноо хүндэлхэ хүн найдамтай. Тэрэ ондоо хүниие ойлгохо, нютагайнгаа ёһо заншал хүндэлхэ аргатай. Хэлэһэн бодолыень сэгнэхэ шадалтай. Буряад арад зон эртэ урда сагһаа мал ажалтай, нүүдэл һуудалтай байбашье, уг гарбалайнгаа үе дамжуулан асарһан хүнэй сэдьхэлдэ һайшаагдамаар, хүн бүхэндэ һургаал боломоор һайн ёһо заншалтай. Энэ ёһо заншалай ашаар хүүгэдээ зүбөөр хүмүүжүүлдэг, хүн шанарыень бэелүүлдэг дээрэһээнь манай нютагайхид һайхан боди сэдьхэлтэй, үнэн сэхэ, ажалша бэрхэ, аха захаа хүндэлдэг, хани барисаа бэхижүүлдэг, журам заршам сахидаг, муу юумэ сээрлэдэг байгаа.
 
    Тиимэһээ һурагшадые түрэл нютагайнгаа түүхэтэй, ёһо заншалтай, ажал хүдэлмэри ба ажабайдалтай, найр наадантай тон гүнзэгыгөөр танилсуулжа, түрэл нютагайнгаа байгаалиин һайханиие, амитадай хөөрхэниие дурлуулха, һайн дураараа номоо үзэжэ, ажалда дуратай болгохые оролдохо гэһэн зорилготой энэ программа бэшэгдээ. Программын ёһоор 30 час абтагданхай, недели бүхэн нэгэ часаар хараада абтагдаа.
 
 
Тематическа планировани
 
 
 
Хэшээлэй темэ
 
Саг
1
    Борьёо нютагайм түүхэ. (Хэшээл — хөөрэлдөөн)
1 саг
2
    Борьёо тосхон мүнөөдэр
1 саг
3
    Нютагайм солото хүнүүд. (Хэшээл — уулзалга)
1 саг
4
    Нютагаймнай ёһо заншалһаа
    • Обоо тахилга
1 саг
 
5
 
    • Сартуул угтанай хонин төөлэй
 
 
1 саг
6
    • Сартуул буряад хубсаһан
З саг
7
    • Зэдын сартуул буряадай шажан мүргэл
1 саг
8
    Гэр бүлэ, гал гуламтаяа сахи.
    (Хэшээл-викторина)
2 саг
9
    Нютагаймнай ой модон, ан гүрөөл, шубуу шонхор тухай
2 саг
10
    Нютаг тухай шүлэг ба дуунууд
2 саг
11
    Манай уг гарбал
2 саг
12
    Гэрэй түүдэгэй наадан
1 саг
13
    • Бээлэй нюулган
1 саг
14
    • Алта нюулган
1 саг
15
    Сартуул буряадай ёһоор сагаалган
З саг
16
    Сартуул буряадай ёһоор хурим түрэ
1 саг
17
    Сартуул буряадай ёһоор тахил табилган
1 саг
18
    Сартуул буряадай ёһоор мэдээ абалган
1 саг
19
    Зачёт (конференции, дискуссии)
4 саг
20
    Дүн
30 саг
 
 
ТЕМЭ 1: БОРЬЁО НЮТАГАЙМ ТҮҮХЭ
(1 саг)
 
    XҮIII-дахи зуун жэлэй эхеэр Байгал далайн баруун эрьеһээ зургаан эсэгын 500 бүлэ сахиха зорилготой Сэлэнгэ, Зэдэ мүрэнүүдэй эрьеэр Бүргэн, Жаргаланта, Борьёо нютагуудаар нютагжаба. Борьёо, Жаргалантаар гушаад хасаг айлнууд һуудаг байгаа. Тэдэнэр мал ажалтай байһан. Эрэшүүл Нарһатын атаманда сэрэгэй алба хэдэг байгаа. 1928 онһоо нютагай түрүү хүнүүд нютагаархинаа хамтын байдалда уряалжа эхилнэ. 1930 ондо Борьёо һууринда түрүүшын колхоз бии болоо. 86 хүнһөө бүридэһэн 14 айл байһан юм. Тэдэнэр булта сугларжа, нэгэ газар гэрнүүдээ табижа, зөөриеэ нэгэдүүлэн, айл аймаг боложо түбхинөө гэһэн мэдэрэл һурагшадта ойлгуулха.
 
    Юундэ «Борьёо» гэжэ нэрлэгдээб гэхэдэ, Чингис хаанай Монгол оронһоо «боро» хараанаар Бурин-хаан уула добтолжо ябахадань, 5 инзаган урдуурнъ гараһан түүхэтэй. «Боро» гэһэн үгэһөө манай нютаг нэрлэгдэжэ, «Инзаган» гэһэн үгэһөө хүршэ Инзагата нютагнай нэрлэгдээ.
 
    Даабари:
    1. Урданай зэр зэмсэгүүдые, хуушанай дуунууд, оньһон ба хошоо үгэнүүдые нютагайнгаа хүгшэд, үбгэдһөө бэшэжэ абаха;
    2. Борьёо нютагайм түүхэ (элидхэл);
    3. Тэрэ үеын хүнүүдэй дүрсэ, түхэл шарай (фотографи) харуулан, нютагай түүхэтэй танилсуулха.
 
 
ТЕМЭ 2. БОРЬЁО ТОСХОН МҮНӨӨДЭР
(1саг)
 
Буянтайлби, жаргалтайлби
Бурин-Хаанай хормойдо,
Борьёо талын энгэртэ
Бута сагаан буусатайб...
(М. Чойбонов)
 
    Мүнөө үедэ Борьёо нютагта 300 гаран айлнууд, табан зуунһаа холо үлүү хүн зон ажаһууна. Олон шэнэ гэрнүүд баригдажа, Борьёо нютагнай жэл ерэхэ бүри улам гоё ба ехэ боложол байна. Дунда һургуулида зуу гаран һурагшадые хорёод багшанар хүмүүжүүлнэ. Хүүгэдэй саад, амбулатори, спортын ба соёлой байшангууд, магазин гэхэ мэтын зургаанууд хүн зоной ажабайдал һайжаруулха гэһэн түсэбтэй. Мүн техникын мастерской соо хэдэн олон машина, трактор, комбайнууд байдаг. Малай комплекс шэнээр баригдажа, олон тоото үхэр малнай, «һүн горхоёо» урадхуулна. Сагай хэды хүндэшье һаа, хүн зон урма зоригоо хухараагүй, ажабайдалаа улам һайжаруулха гэжэ оролдоно, гэр бараагаа заһажа, үхэр малаа үдхэжэ, газар эдлэжэ байдаг болонхой.
 
    Даабари:  
    1. «Минин тоонто нютаг» гэһэн найруулга бэшүүлхэ.
    2. «Одотой заяатай ордомнай» статьяда рецензи, һанамжа бэшэхэ. 4.09.2004 он « Буряад үнэн».


 

 
ТЕМЭ 3.НЮТАГАЙМ СОЛОТО ХҮНҮҮД
(1саг)
 
    1. Бүрин Хаанай хормойдо түрэжэ, тоонто нютагайнгаа нэрые солотой, суутай болгоһон хүнүүд олон юм ааб даа. Нэрлэн хэлэбэл: Буддын Сангхын дид-хамбо лама, эди шэдитэй, эрдэм һургаалтай, уран гартай, талаан бэлигтэй, уран зохёолшо Матвей Рабданович Чойбонов
    2. Энэдхэг орондо Дели хотодо буддын шажанай философско һургуулида һуража гараһан, мүнөө үедэ Доржо лама гэжэ нэрэ абажа ябаһан Ванданов Борис Чойжинжапович. Хүн зондоо, айл аймагтаа туһа хүргэжэ ябаһан хүн.
    3. ВСГТУ-гай физикэ-математическа кафедрын доцент Жигмытов Чой-Сурун Цыденович.
    4. Буряадай габьяата врач Владимир Бубеев.
    5 Урагшаа һанаатай, ажалдаа бэрхэ хүнүүд олон. Малшад: Мункуев Чойжонима Цыбанович, Буянтуев В. Д., залуу механизатор Сагалеев Ч. Ц. г. м.
 
    Асуудал ба даабаринууд:
    1. Ажал тухай оньһон үгэнүүдэй удха дээрэ хөөрэлдэхэ, һурагшадта сээжэлдүүлхэ.
    2.«Ажалша хүн арад зондоо хүндэтэй» гэһэн планшет гаргаха.
    3.« Манай нютагай омогорхол» найруулга һурагшадаар бэшүүлхэ.
    4. Энэдхэг орондо Дели хотодо Буддын шажанай философско һургуулида һуража ерэһэн Доржо ламатай уулзалга эмхидхэжэ, ажаябуулга тухайнь хөөрэлдэхэ.
 
ТЕМЭ 4. НЮТАГАЙМНАЙ ЁҺО ЗАНШАЛНУУД
(1саг)
 
    Обоо тахилга
    Урда сагһаа нааша Бурин-Хаанай обоогой найрта бүхы Сэлэнгэ, Зэдын зон сугларжа, хэдэн үдэрөөр найр наада хэдэг байгаа. Хонин төөлэй, сэржэмэй дээжэ, зүйл бүриин эдеэнүүдые абажа гарадаг. Айл бүхэн эрэ хүнэй тоогоор хии мори арамнайлуулаад, хиидхэдэг. Доошоо буужа, эрын гурбан наадан эмхидхэгдэдэг. Тэрээнһээ гадна айл бүхэн оөөһэдын обоо тахилгатай байдаг.
 
    Ёһо заншалнуудһаа
    • Айл бүхэндэ ороходоо, малгайгаа абажа, захаа буулгаха;
    • Айлшандаа сай, табаг заһажа, хоёр гараараа баридаг;
    • Үрмэ табибал, задагай талаарнъ табидаг;
    • Айлшадай бусахада, үдэшэхэ ёһотойбди;
    • Наһатай хүниие хүндэлжэ, дээшэнь һуулгадаг;
    • Тулюур ядуу хүндэ туһалха;
    • Хүнэй юумэ хулуужа болохогүй, хулууһан зөөри хоротой.
 
    Даабаринууд:
    • «Нютагай ёһо заншалнуудһаа » гэһэн альбом гаргаха.
    • Үбгэд, хүгшэдһөө нютагай урдын ёһо заншалнуудые суглуулжа бэшээд ерэхэ.
    • Ёһо заншалнуудые сээжээр бэшээд ерэхэ.
 
ТЕМЭ 5. САРТУУЛ УГТАНАЙ
ХОНИН ТӨӨЛЭЙ
(1 саг)
 
    Төөлэй тухай
    · Хонин төөлэй гээшэмнай хуушанай буряад зоной хүндын эгээн ехэ нэрэтэй эдеэн гэжэ тоологдоно.
    · Хонин төөлэйе ехэ найр наадан дээрэ, ехэ түрэ хуримда, холын айлшадай ерэхэдэ табидаг.
    · Хонин төөлэй табихадаа, түрүү айлшанда гү, али түрүү урагта табидаг.
    · Сагаан эдеэ барижа байха үедэ, төөлэй можонууд табигдадаг.
    · Төөлэй гаргаха хонин болбол, тарган томо эрье хониной толгойе, эбэртэй хэбээрнь эдлэжэ хухалаад, сэбэрлээд табидаг.
    · Хонин төөлэй 14 можонуудтай байдаг. Мужа болгон нэрэтэй.
    · Баруун сартуулай ёһо заншалнуудаар, төөлэйн урда ууса, мужань табигдадаг. Мужа болгондо үндэр хабирганууд ба сээрэ, хүзүү гэхэ мэтын мяхануудые табаг дүүрэн табилсажа хэдэг.
    · Хуушанай буряадай хүндын эдеэе дэлгэрүүлжэ, хурим түрэдөө табижа, хүн зоноо баярлуулха, хойто үетэнэй зорилго мүн.
 
    Даабаринууд:
    1. Хонин төөлэйн 14 мужануудые нэрлэхэ;
    2. Баруун Сартуулай ёһо заншалаар төөлэйн һүлдэ, ямар мужанууд табигдадаг бэ?
    3. Хэзээ, хаана, юундэ хонин төөлэй хэрэглэгдэдэг бэ?
    4. Сартуул угтанай “Хонин төөлэй» гэһэн планшет гаргаха
 
 
ТЕМЭ 6. САРТУУЛ БУРЯАДАЙ ХУБСАҺАН
(3ч)
 
    Сартуул буряадуудай хубсаһан гээшэ нэгэ бага ондоошог аягтай, түхэл янзаараа нэгэ бага илгардаг маягтай. Жэшээлхэдэ: сартуул буряадуудай малгайнь үндэршэг, шорон оройтой аад, нариихан хабирган нюргатай, мүнгэн, шүрэ шэмэгтэй, улаан утаһан залаатай, халюун гү, али булган тойробшотой юм. Дэгэлнүүдынь эрэшье, эмэгтэйшье хүнэйхи шагайдаа хүрэтэр утанууд, эгсэ энгэрнүүдтэй, нарин хоргой дэмбэн эмжээнэнүүдтэй, халюун гү, али булган нюдаргануудтай. Илангаяа эхэнэр зоной хубсаһан тиимэ байгаа. Мүн мүнсэгэр мүнгэн тобшонуудтай ба хубсаһанай үнгэнь хүхэ, сэнхир гү, али ногоон торгон байдаг байгаа.
 
    • Залуушуулай дэгэл хубсаһаниинь нарин торгон, дэмбэн хоргойшье дэгэл байгаа, теэд бэедэнь тааруу, нарин нягта аад, хормойтой.
    • Эхэнэр зоной толгой түрүүдэ зүүдэг зүүдхэлнүүд гэбэл, залуу хүбүүд басагадай мүнгэлһэн шүрэ татуурга гээшэ ехэ үнэтэй сэнтэй.
    • Сартуул буряадай эрэ зон мүнгэн хэтэ, хутага, ноёо сохилбуури, ута мүнгэн холбоотойгоор һолонго үнгэтэй утаһан бүһэдээ зүүдэг байгаа. Тиимэ мүнгэн хутагые гэртээ, газаа зүүжэ ябаха ёһо гуримтай.
 
    Даабари:
    1. Сартуул буряадуудай зунай хубсаһан
    2. Сартуул буряадуудай намарай хубсаһан
    3. Сартуул буряадуудай хабарай хубсаһан
    4. Сартуул буряадуудай үбэлэй хубсаһан
 
 
ТЕМЭ 7.ЗЭДЫН САРТУУЛ БУРЯАДУУДАЙ
ШАЖАН МҮРГЭЛ
(3 саг)
 
    19-дэхи зуун жэлэй дундуур буддын шажан Буряад ороноор дэлгэржэ эхилһэн намтартай. 1831 ондо Гэгээтэй нютагта ехэ дасан баригдажа, «Дамба Брайбулинг» гэжэ нэрэтэй, Жамсаран сахюусан тахилгатай, 4 һүмэтэй, 4 баталамжын ламанартай, 1117 хүдөө мүргэлшэдтэй байһан. 1890 гаран оной үеэр, эгээн ехэ мүргэлтэй, сартуул дасангуудай голынь ехэ дасан болоо. 33 гаран ламанартай, 80 тохой майдартай, хоёр ехэ цамтай, Чорой ба дабаашан гэхэ мэтын дуган сүмэнүүд олон байһан.
 
    Сартуул Гэгээтын ба Булагай дасангуудта бурханай цам гарадаг байгаа. Ехэ цам гээшэ зунай дунда һарада гарадаг байгаа. Тэрэ хабада цамай хурал гээд, хэдэн үдэр хурадаг байгаа. Цамай болодог үдэшэ, цамай «нинцан» гэжэ бүреэ бэшхүүр ехэ удаанаар татажа, цамай дохёо зарлал хэдэг байгаа. Цам гараха һүни хурал хуража, үүр сайха үедэ газааһаа «дальчидба» бурхан заларжа, дасангай үүдээр үсэржэ ороод, сан хэнгэрэг, бүреэ бэшхүүр дээрэ цамаа хэдэг байгаа.
 
    Даабари:
    1. Гэгээтын дасан тухай хөөрэлдөө ябуулха;
    2. Шэрээтэ лама Чингис ламхайе урижа, уулзалга үнгэргэхэ.
 
 
ТЕМЭ 8. ГЭР БҮЛЭ, ГОЛ ГУЛАМТАЯА
НАРИНААР САХИ
(2саг)
 
    · Гал гуламтаяа наринаар сахиха ёһо бии.
    · Гал руугаа муухай юумэ хаядаггүй, үзүүртэй юумээр хадхадаггүй.
    · Галдаа үргэл үргэжэ байха.
    · Үглөөгүүр һэреэд, унтаридаа бү хэбтэ.
    · Һэрибэл, бодо. Унтарияа гансата заһа.
    · Нюур гараа угаагаад, сайгаа шанажа, галдаа үргэхэ.
    · Газаа гаража, сайгаараа орон дэлхэйдээ, тоонто нютагтаа сэржэм үргэдэг.
    · Һайхан сэдьхэл сэдьхэжэ, хамаг амитан һайн һайхан ябаг гэжэ зальбардаг.
    · Яарангүй эдихэ ёһотой.
    · Бүхэли мяха эдихэдээ, яһаа сэбэрхэнээр мүлжэхэ, тиигээ һаа сэбэрхэн үхибүүдтэй болохо.
    · Шоройгоо боһого дороо бү обооло, шоройгооршни дамжажа, гэртэшни муу юумэн орохо.
    · Хэрүүл, хэлэ ама хэлэжэ ябахагүй – нүгэл.
    · Хэрүүлэй үзүүртэ шуһан, үреэлэй үзүүртэ тоһон гэжэ бү марта.
 
 
Темэ 9. НЮТАГАЙМ ОЙ МОДОН, АН ГҮРӨӨЛ,
ШУБУУ ШОНХОР
(2саг)
 
    Манай Борьёо нютаг Бүрин-хаан уулын хормойдо оршодог. Тиимэһээ ой модонһоо нэгэ бага холошог. Тиигэбэшье жэлэй дүрбэн сагта ой модондоо ходо ошоотой байгдадаг. Ой модондомнай элдэбын домтой ургамалнууд ургадаг гээшэ. Ан гүрөөлөөршье, шубуу шонхорооршье баян юм.
 
    1. Байгаалияа бузарлахагүй, газар һэндээхэгуй, хэрэггүйдэ газар малтахагүй. Энээн дээрэһээ монгол, буряад, зоной гутал өөдөө хятайнхай. Ургажа һууһан ургамал гэмтээбэл, угаа таһалһаншуу, нүгэл абахаш.
    2. Ойн амитадые хайра гамгүйгөөр хюдахагүй.
    3. Шубууд тухай ажаглалтанууд.
    — Хирээнүүд үглөөгүүр хаагалхадаа шуурга зүгнэнэ.
    — Борбилоонууд һолоомо руу шургахадаа, хүйтэрхые зүгнэнэ.
    — Гургалдайн бүхэли һүниндөө гургахада, наратай үдэр болохо.
    — Турлаагуудай хаагалхада, уларил муудаха.
    — Хүхэ бухануудай айлай газаа ерэхэдэ, хүйтэн болохын тэмдэг.
 
    Даабари:
    1. « Байгаалияа гамнагты» найруулга бэшэхэ.
    2. Байгаали тухай шүлэгүүдые сээжэлдэхэ.
    3. Зурагуудые зураха.
 
 
 
ТЕМЭ 10. НЮТАГ ТУХАЙ ШҮЛЭГ БА ДУУНУУД
(2саг)
 
    Суута поэдүүд Галина Раднаева, Матвей Чойбонов, Рахмет Шойморданов гэгшэд олон һайхан шүлэгүүдые бэшэжэ, тоонто нютагаа суурхуулһан байна. Матвей Чойбоновой шүлэгүүд дээрэ дуунууд найруулагданхай. «Долоон үнгын һолонго» xaдaa М. Чойбоновой хэмжээгээрээ томохон хоёрдохи номынь. М. Чойбоновой шүлэг зохёолнууд хадаа манай буряад поэзидэ шэнэ амисхал, онсо өөрын аялгатай зүйл болоно. Поэт юртэмсын жама ёһоор эрьежэ байдаг саг тухайгаа, хүнэй ажабайдал, абари, заншал тухай бэшэдэг.
 
    Г. Раднаевагай шүлэгүүд нугалбари хэлбэреэрээ, дотор удхаараа онсо илгаатай. Эрхим уран зураашын зураһан зураг амитай байдаг бшуу. Тэрэшэлэн, Галина Раднаева шүлэгүүд соо аалин номгон байдал, шуурган шуухиржа, баглайн харлаһан уулые хаха зуран, сахилгаан сахилжа байдаг гэжэ харагдана. Энээнииень «Уянга», «Наран тээшэ» гэжэ хоёр номынь эли болгожо гэршэлнэ. Шүлэгүүд болон поэмэнүүд соогоо эхэнэрнүүдэй образ тон зүбөөр харуулжа шадаа. Эхэнэр хүнэй энэрхы уян сэдьхэл, нангин мэдэрэл, гражданска болон политическэ маягтай дүлэтэ хурса мүрнүүд шүлэгүүд соонь хуу бии.
 
    Даабари
    1. М. Р. Чойбонов, Г. Раднаева, Р. Шоймордановай шүлэгүүдые өөрын дураар сээжэлдүүлхэ.
    2. Шүлэгүүдэйнь удха дээрэ хөөрэлдэхэ, шүүмжэлгэ хэхэ.
    3. Слайднуудые харуулха.
 
ТЕМЭ 11. МАНАЙ УГ ГАРБАЛ
(2 саг)
 
    «Хүн угаа, уһан эрьеэ дахадаг», «Угаа алдаһан хүн – хүн бэшэ». Иимэ бодол һурагшадай сэдьхэлдэ байбал, тэрээндэ түрэһэн нютагынь, эхэ эсэгынь, арад зонииень мартуулдаггүй.
    Сартуул угтанай Зэдэ нютагуудта буужа ерэһэнһээ хойшо 360-аад жэл боложо байна гээшэ. Баруун сартуул буряадууд адуу мал олоор үдхэжэ, урилдаанай ба жороо хатарай моридые һайнаар бэлдэжэ, мүрысөө хэдэг, найр нааданда олон моридые табижа, нэрэ солыень дуудуулдаг байһан юм. Энээнһээ дулдыдан, баруун сартуулнууд хоёр янзаар хубаагдадаг байгаа: «шара азаргын сартуулнууд», «зээрдэ азаргын сартуулнууд» гэхэ. Сартуул угтан Монголһоо хойшо гарахадаа, зарим нэгэн бүлэг зониинь Байгалай баруун урда зүг зорижо, Саяан уулын хормой хүрэтэр нүүһэн байна.
 
    Даабари
    1. Оньһон ба хошоо үгэнүүдые сээжэлдүүлхэ.
    2. Һурагша бүхэн өөрын уг гарбал тухай бэшээд ерэхэ.
    3. «Угаа уһанда хаяхагүй» гэһэн найруулга һурагшадаар бэшүүлхэ.
 
 
 
ТЕМЭ 12. ГЭРЭЙ ТҮҮДЭГЭЙ НААДАН
(1 саг)
 
    Хуушан сагта буряад хүдөө нютагуудаар гэрэй түүдэгэй наадан хаа хаанагүй болодог байгаа. Мүн тэрээн руугаа эртэ урда сагһаа нааша баруун сартуул буряадай залуушуул гэрэй түүдэгэй нааданиие гол горхоороо, нютаг нютагаараа наададаг байһан. Гэрэй наада үнгэргэхэдөө, ажал хүдэлмэриин дүүрэһэн сагта, үбэл али зун хэдэг байгаа. Түүдэгэй наада хэхэдээ, зунай дулаан сагта газаагаа ехэ гал носоожо, түүдэг табяад, үдэшын харанхы болохоһоо эхилээд, үүр сайтар наададаг байгаа. Наадаашад түүдэг галаа тойрон, элдэб гоё һайхан дуунуудые дуулажа, хада уулые сууряатуулан зэдэлдэг, шууяа наада гаргадаг байһан.
 
    Тиимэ наада бэлдэһэн айл сугларһан залуушуулда сай, сагаан эдеэ хоол бэлдэжэ хүндэлдэг, табаг саахар бэлэглэдэг заншалтай. Харин тэрэ сагта залуу зониие архи тамхяар хүндэлхэ ушар гэжэ байдаггүй, архи тамхи уудаг, татадаг залуушуулые, илангаяа залуу басагадые, һамгадые бузар муухай хүн гэжэ тоолодог, наада харадаг байһан.
 
    Даабари:
    1 « Гэрэй түүдэгэй наадан» элидхэл бэшүүлхэ.
    2. Нютагайнгаа үбгэд хүгшэдһөө урдын түүдэгэй наадан тухай бэшээд ерэхэ.
 
ТЕМЭ 13. БЭЭЛЭЙ НЮУЛГАН
(1 саг)
 
    Бээлэй нюулсахадаа, арба хорин хүнүүд зэргэлжэ һуугаад, хүлэйнгээ үбдэгэй тахим доогуур нюугдаһан бээлэйгээ харуулангүй хоёр тээшэнь гаргажа, бэдэрэгшэ хүбүүгээр бэдэрүүлэн, бээлэйн захада гарахада, “Бээлэй гараа” гэжэ соносон харуулаад, дахин нюугдааша ябуулдаг байһан. Бээлэйтэй баригдаһан хүниинь нааданһаа гаража, зэмыень үзүүлдэг, шог наада харуулдаг байһан. Мүн бээлэй бэдэрэгшэ хүн үни удаан бээлэйгээ оложо, барижа шадаагүй һаань, тэрэ хүбүүе наада харан, шог дуунуудые дууладаг байгаа:
        Бээлэй бидэнһээ үнгэршөө
        Бэдэрһэеэ шамдаарай.
        Хониной хүдэһэн бээлэйгээ
        Хонон бэдэрһээ баарһан Бата...
 
    Бээлэй нюулганай нааданда хүбүүд, басагад холисолдон һуудаг ёһотой. Тэдэ хоёрой дундаһаа бээлэй олдобол, тэрэ хоёр хоюулан гаража, зэмээ харюулдаг ёһотой байһан. Нааданиие эрхилэгшэ тэрэ хоёрой шиидхэбэриие гаргажа, нэгэ юумэ хүүлэхэ ёһотой.
 
 
ТЕМЭ 14. АЛТА НЮУЛГАН
(1 саг)
 
    Алта нюулсаха наадан болбол бээлэй нюулсахатай адлирхуу аад, алтан бэһэлигээ ара талаараа нюун ябуулжа, мүн хоёр тээшэнь гаргажа соносон харуулдаг. Алта нюужа шадаагүй баригдаһан хүн баһал зэмэтэй боложо, нэгэ дуратай дуугаа дуулажа үгэхэ баатай болодог. Жэшээнь: тэрэ үеын сартуулай наадан дээгүүр дууладаг дуунһаа абахада:
        Уулын харгыгаар хаядалтай
        Унаган жороо морин юм гээч,
        Уулзаад ябахадаа илдамхан
        Ухаан замаар нүхэр юм гээч...
    Гэрэй түүдэгэй нааданда ерэһэн залуушуул, хэдэн бүлэг боложо, зариманиинь бээлэй, алта нюулсажа наадаха, зариманиинь шагай харбаха, нүгөө бүлэгынь түүдэгээ тойрон дуу дуулажа, дуу хаялсажа наадаха. Мүн гэрэй нааданда хууршан, лимбэшэн ерэжэ, гоё һайхан дуунуудые зэдэлүүлдэг байгаа.
 
    Даабари:
    1. «Бээлэй нюулган», «Алта нюулган», «Шагай наадан» гэһэн гаршагтай альбомуудые гаргаха.
    2. Юундэ иимэ наадануудые наададаг байгааб? Хэлэгты.
    3. Бүлэг бүлэгөөр наадануудые эмхидхэхэ.
 
Темэ 15: САРТУУЛ БУРЯАДУУДАЙ ЁҺООР
САГААЛГА УГТАЛГА
(З саг)
 
    Сартуул буряад зон Сагаан һарын найр нааданиие намарай сагта хэдэг байһан. Ямар ушар дээрэһээ намарай сагта хэдэг байгааб? Намарай баян сагта малай эдисын элбэгжэжэ, үнеэнэй һүнэй дэлгэржэ, сагаан эдеэнэй хүнэг һабаар халижа байха үедэ сагаан аарсаяа үйһэн торхо соогоо хэжэ, үбэлдөө эдихэеэ хадагалдаг үе байгаа. Иимэ ушар дээрэһээ Сагаан һарын найрые намартаа, малай һүтэй сагта, сагаан эдеэнэй дэлгэржэ байха үедэ хуушан жэлээ үдэшэн, шэнэ жэлээ угтажа сагаалдаг байгаа.
 
    Сартуул буряад зон Сагаалгандаа бэлэдхэл ехэ хэдэг байгаа: түлеэн, үбһэн болон бусад юумэеэ бэлдэдэг, хото хорёогоо сэбэрлэдэг, талха таряагаа татадаг, эдеэ холоо түхеэрдэг, мори тэргэеэ заһадаг, эмээл хазаараа гоёодог байһан. Эхэнэр зон Сагаалганайнгаа гоё һайхан хубсаһа хунараа оёдог, сагаан эдеэн, үрмэ, хурууд, тоһо, айрһа, ээзгэй, хиимэ, бууза мэтынгээ Сагаалганай эдеэ хоолоо бэлдэдэг байгаа. Хуушанай сагта хүдөө зоной эхэнэрнүүд бүхы хубсаһа хунараа уран гараараа нягта гоёор оёжо бэлдэдэг байһан.
 
    Үбэлэй һүүлшын һарын гушанай үдэрые забһарай үдэр гэжэ тоолоод, тэрэ үдэр бүхы ажалаа дүүргэжэ, бурханаа дэлгэжэ, хадаг яндараа татажа, зулаа бадараажа, санагаа табижа, сагаан эдеэ хоолоо ба сай, һүнэйнгөө дээжые үргэжэ, орон дэлхэйдээ зальбаржа, һайн сагые хүлеэдэг, угтадаг ёһотой. Эдиһэн мяханайнгаа һээр хуха сохихо ёһотой. Хухараагүй һээрые дамжуулан, мүнгэнэй болгожо бөөрэнхы coo уяад, зар гарган, айлаар ябуулдаг заншалтай.
 
    Һээр хухалжа шадаагүй хүн «бөөрэнхыдэ» мүнгэ хэдэг. Томо шарын бүдүүн һээр ехэ мүнгэнэйхи болоод, ехэ сууда гарадаг. Тэрэниие хухалһан хүн тэрэ сугларһан мүнгыень абаха ёһотой байһан.
 
    Сагаан һарын нэгэн шэнын үглөөгүүр улаан наранай гарахатай адли газаагаа сан үргэжэ, тэрэнэйнгээ дүрбэн зүгтэнь гаража мүргэдэг ёһотой. Сандаа мүргөөд, гэртээ орожо, бурхандаа зула, сан бадараажа, сагаан хадагаа гаргажа, хоёр гарайнгаа альган дээрэ барижа, доошоо бүхыжэ золгодог ёһотой.
 
    Викторинын асуудалнууд:
    1. Сартуул арад зоной эртэ урдын сагһаа үдхэжэ байһан 5 хушуун мал?
    2. Юрын сартуул урдын арад зоной ёһоор айлшан хүн гэртэ ороходоо, ямар заншалтай байгааб?
    3. Айлша буулгаһан гэрэй эзэн ямар заншалтай байгааб?
    4. Бүтүү, забһарай үдэшэ буряад зон юу хэдэг бэ, ямар заншалтайб?
    5. Буряад зон Сагаалганда ямар наада наададаг байгааб?
    б. Ямар мяхан табагай зүйлнүүдые мэдэхэбта? Нэрлэгты г. м.
 
 
Темэ 16. САРТУУЛ БУРЯАДУУДАЙ ЁҺО ГУРИМААР –
ХУРИМ ТҮРЭ
(1 саг)
 
 
    Зэдын сартуул буряадууд хурим түрэ хэхэдээ, дэлгэрэнгыгээр хэдэг заншалтай. Олон хүн түрэлхидөөрөө хэдэн үдэр хэдэг байгаа. Тиимэ түрэдэ аргагүй ехэ мүнгэтэй зөөри, эд бараан, адуу мал хэрэглэдэг байһан. Сартуулай хурим түрын ёһо гурим, зан заншал, олон янзын маяг заршамтай байһан. Ехэ хуримай урда тээ хэдэн янзын уулзалга, сайлалга, хоёр абанарай бүһэеэ һэлгэлдээн, тахил табилга г. м.
 
    Басагаяа хадамда үгэжэ, айл гуламта болгохын тула түрүүн аба эжынэр хөөрэлдэдэг, зүбшэдэг ёһотой. Зарим нэгэн абанар үхибүүдэйнгээ бүри бага балшар байхада хөөрэлдэжэ зүбшөөдэг, бүһэеэ һэлгэжэ андалдадаг байгаа. Тиимэ ёһо гурим болбол, ураг худанууд болоһон ушартай. Хуушанай сагта ураг эмгэн болоходоо шадал зөөриеэ харалсажа, баяшуул баяшуулаараа шадаа багатай зон тэрэ шадалаараа болодог байгаа. Ехэ зөөритэй басаган байбал, тэрэниинъ харуулжа тахил табиха, бодо малаа табиха, сэнгээ тааруулдаг байгаа юм.
 
    Асуудал ба даабари:
    1. Урдын буряад зон басагаяа хадамда үгэхын урда тээ ямар үйлэ хэрэг ябуулдаг байгааб? (буряад арадай ёһо заншал)
    2. Мүнөө үеын хурим түрэ тэрэ урда үеын сагай хурим түрэтэй зэргэсүүлжэ, бэшэмэл харюу үгэхэ? (буряад арадай ёһо заншал)
 
Темэ 17. САРТУУЛ БУРЯАДАЙ ЁҺО ГУРИМААР
ТАХИЛ ТАБИЛГАН
(1 саг)
 
    Сартуул буряадуудай ёһо гуримаар тахил табилган гээшэ худа урагай бурхандань тахил үргэхэ гэһэн удхатай. Тиимэ тахил табилганда, хүрьгэн хүбүүнэй түрэлхид бэриингээ түрхэмүүдэй (аба, эжынь) гэртэ ошожо, бурхандань набса үргэжэ (хадаг, мүнгэ ба сагаан эдеэн) мүн эжы, аба, аха дүүнэртэнь, түрэлхидтэнь хадаг, мүнгэ, саарһан дээжэ барижа, үхин басагаарни бэри хэхэеэ эрижэ ошодог ушарые тахил табилган гэжэ нэрлэдэг гээшэ.
 
    Тахил табиһан хүнүүд хадаг, мүнгэ, ундаа барихадаа айладхал үргэдэг. Гэрэй эзэд хадаг, мүнгыень абажа, һэрюун ундыень тогтообол, хүүхэн басагаяа үгэхэ гэбэл үхинэйнгөө үнэ сэнгыень, үмдэхэ зүүдхэлнүүдыень сэгнэжэ, бодо малаа тааралдуулжа, абаха, үгэхэеэ мэдэлсэжэ, түрэ хуримаа хөөрэлдэдэг ушартай. Мүн баян айлай басаган алишье ушартай талаараа арюухан шанартай, эд зөөри ехэтэй, шүрэ зүүдхэл гоётой, торго сэмбэ хубсаһатай байһан болбол, хүрьгэнэй түрэлхидһөө олон бодо мал эрихэ ушартай.
 
    Асуудал ба даабари:
    1. Сартуул буряадай ёһо гуримаар тахил табилган яажа үнгэрдэг байгааб?
    2. Худа урагуудай ябадал, үйлэ хэрэгүүд? Тоологты.
    3. Басаганай үйлэ хэрэгүүд? Нэрлэгты.
 
 
 
ТЕМЭ 18. САРТУУЛ БУРЯАДУУДАЙ ЁҺО ГУРИМААР
МЭДЭЭ АБАЛГАН
(1 саг)
 
    Аба эжын зүбшөөлгүйгөөр хадамда ошохо ябадал гээшэ эртэ урда сагта үсөөн байһан байгаа. Тиимэнүүд ушар хойшо хойшолоол болодог болоо гээшэ. Тиимэ шалтагаанууд болоходо, нэгэдэхеэр, хүбүүн басаган хоёр зүбшөөд абалсаха ушар, үгышье һаа, хэнэйшье зүбшөөлгүйгөөр басагыень хулгайлжа абаашадаг ушар байгаа.
 
    Басаганай аба эжы зүбшөөлгүй, ёһо гуримда таагүй, дунда баһамжын ябадал гараһан хүнүүдые буруушаажа дурагүйдэбэл, тэрэнэй хадаг юумыень арсажа, үхинөө бусаахыень эрилтэ гуйжа, тэдэ айлшадаа бусаадаг юм. Басагыень бусаагаагүй һаань, өөһэдөөшье ошожо асардаг ушар болодог байһан. Мэдээ үгэлгэн гээшэ гурбан хоногой һүүлдэ ошодог ёһотой байһан. Мэдээ абалгын арсалдаан хэдэ дахин боложо, хоёр урагуудай хоорондо орёо зугаанууд оло дахин боложо, үхинэй аба эжын, түрэлхидынь үгэеэ ойлголсожо зүбшөөгөөд гарабал, хурим түрэ хуушан янзаар болодог байһан.
 
    Даабари:
    1. Юундэ мэдээ абалган табидаг байгааб?
    2. Һурагшадаар элидхэл бэлдүүлхэ, «Буряад зоной ёһоор мэдээ абалган» гэһэн статья дээрэ хүдэлхэ. «Буряад үнэн», 1987 г. № 12.