тусхай тогтомол гуримаар һубарюулжа бэшэгдэһэн үзэгүүд хамтадаа алфавит болодог.
дэлхэйн ондоо хэлэнүүдһээ буряад хэлэндэ ороһон үгэнүүд. Жэшээнь: вальс, костюм, трактор, дасан г.м.
аянгалһан үгэнүүдтэ хамаададаг бодото байдалай абяануудые һажаажа нэрлэһэн үгэнүүд. Жэшээнь: мөө (үхэртэ), һаб-һаб (нохойдо) гэһэн гэрэй амитадта хандаһан үгэнүүд.
саашань хубаажа болохогүй үгын бэеэ дааһан хуби. Жэшээнь: ном – [н], [о], [м] гэһэн 3 абяанһаа бүридэнэ. Абяанууд 2 бүлэг боложо хубаардаг: аялганууд [а, о, э, аа] г.м. болон хашалганууд [б, д, ж, х] г.м..
бэе бэедээ харша удхатай үгэнүүд. Жэшээнь: үндэр – набтар, тарган – туранхай, орохо – гараха, түргэнөөр – удаанаар, доро-дээрэ г.м.
ямаршье үгэһөө залгабаринуудай хүсөөр гараагүй, анханһаа тэрэ хэбээрээ ябаһан, үгын эхин удхые даажа ябадаг үгын хуби. Жэшээнь: ном, гэрэй, харахадаа гэһэн үгэнүүдэй анхан һууринь ном, гэр, хара гэһэн үгэнүүд болоно.
юумэн тухай мэдэхэ гэжэ хэлэһэн, -б; бэ; гү, аал, алтай, хаяа г.м. асууһан зүйр үгэнүүдэй хүсөөр, тусхай асууһан үгүүлбэриин бии болоһон мэдүүлэл. Мэдүүлэлэй һүүлдэнь асуудалай тэмдэг табигдадаг. Жэшээнь: Мүнөө саг хэды боложо байнаб гэжэ мэдэнэ гүш?
үгүүлхэдэ аман соогуур агаарай һаадгүйгөөр гарахада бии болоһон абяан. Ганса дуунһаа бүридэдэг, үгүүлхэдэ шууяагүй байдаг. Буряад хэлэндэ 19 аялган абяанууд: [а, о, у, э, ү, и, аа, оо, уу, ээ, өө, үү, ы, ии, ай, ой, уй, эй, үй].
Аялганууд:
а) түргэн, удаан, дифтонг
б) эрэ, эмэ, эрсэ
в) хэлэнэй урдуурхи, дундуурхи, хойгуурхи гэжэ илгардаг.
хэлэлгэ соо хүнэй мэдэрэл сэдьхэлэй байдал, һанаһан хүсэл харуулһан тусхай үгүүлбэритэй тогтомол түхэлэй үгэнүүд болон мэдүүлэлнүүд. Аянгалһан үгэнүүд мэдэрэл болон абяа дууряалгые тэмдэглэдэг тусхай хэлэлгын хуби болоно. Жэшээнь: Пэй! Һайн даа!
Аянгалһан үгэнүүд хэлэлгэ соо дүүргэдэг үүргээрээ 3 бүлэг боложо хубаардаг:
1) мэдэрэл (баяр, сошордолго, гайхал, гомдол, айлга, заналга г.м.) харуулдаг: Ура! Ай халаг!
2) элдэб сэдьхэлэй байдал харуулдаг: Пэй! Һүй!
3) һанаһан хүсэл харуулдаг: Хаягты саашань! Үгы ааб даа. Байза... Боли, боли! г.м.
нэгэ багсааһан удхатай тоо нэрлэжэ, -аар, -ээд, -оод, -яад, -еэд, -ёод, -гаад гэһэн залгабаринуудай хүсөөр бии болодог, хэды? хэдыгээд? гэһэн асуудалнуудта харюусадаг тоогой нэрэ. Жэшээнь: нэжээд, хошоод, арбаад, мянгаад, зуугаад г.м.
удхаараа юумэнэй гү, али үйлын зүрилдөө харуулһан, түхэлөөрөө орёо байгуулгатай юрын болон орёо мэдүүлэлнүүдээр гаргагдаһан, үгүүлбэреэрээ харшаһан аялгатай (интонацитай) хэлэлгын һубарилай хуби. Жэшээнь: – Яагаашье бэрхэ саг болобо гээшэб, лама... Гоншог сүм!.. Хэзээ нэгэ амар жаргал ерэхэ юм? – гэжэ Раднын һамган Дулгар гэдэг гэмэрһээр бодожо, аляаһа батаганын зутарааһан соохор шара гуулин лаампа дотороо харшиин хээд, хоёр зуруул зуража унтараагаад, гурбадахияа зурахадаа носообо.
тоолоһон тоогой хубяараа илгарһые нэрлэжэ, хэдынэй хэды? гэһэн асуудалда харюусадаг тоогой нэрэ. Жэшээнь: Зуунай арбан долоон хуби, дүрбэнэй гурба г.м.
удхаараа гараһан шанар гү, али шэнжэ тэмдэглэһэн, түхэлөөрөө ондоо залгабариин хүсөөр бии болоһон тэмдэгэй нэрэ. Жэшээнь: модото, бутархай, эндэхи, нёдондохи г.м. тэмдэгэй нэрэнүүд бүридэлтэ болоно.
юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой, түлөөнэй нэрэнүүдээр гаргагдаһан гол үгэтэй бүридэмэл хэлэгшэ. Жэшээнь:Галдан жолоошонюум.н. болобо. Тэрэ номынь шиниитэмд.н.байба.
хоёр гү, али хэдэн амяараа үгэһөө бүридэдэг тоогой нэрэ. Жэшээнь: табин таба, зуун арбан нэгэн, мянга юһэн зуун дүшэн табан г.м.
гол үгэнь үйлэ үгын элдэб түхэлөөр гаргагдаһан бүридэмэл хэлэгшэ. Жэшээнь: Нүхэрни бидэниие перрон дээрэ угтажа байбаүйлэ үгэ. Дүүргэхэ ажал тухайнь энэ нүхэртөө хэлээд ябанабүйлэ үгэ.
хоёр үгэһөө бүридэһэн холболто үгэ. Жэшээнь: хэрбээ һаа, гү, али, али, хэдэн; гэжэ байтар, хаана-тэндэ г.м.
хэлэгшын гол удха абажа ябаһан нэрэ гү, али үйлэ үгэнүүд, тогтомол холбоотой үгэнүүд. Жэшээнь: Мүнөө жэл хура бороотой байна. Тиигэбэлшни бидэ хоёр халбагаа хахарха болохобди.
бүридэмэл хэлэгшын гол удха абажа ябаһан, үгын хойто тээ табигдан, нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрой холбоһон харилсаа болон нэмэри удха тэмдэглэһэн болохо, байха, ёһотой, хэрэгтэй, янзатай, зэргэтэй г.м. үгэнүүд. Жэшээнь: Намда үглөөдэр шамтай уулзаха хэрэгтэй. Би багша болохоб.
байха, болохо, гэхэ г.м. холболтотой гү, али тогтомол холбуулалнуудаар гаргагдаһан хэлэгшэ.Ондоогоор гол үгэ ба холболто гэжэ хоёр хубиһаа хабсарһан гү, али тогтомол холбуулалнуудаар гаргагдаһан хэлэгшэ гэжэ хэлэдэг. Жэшээнь:Бороо орожо байна. Таанар һайн һураха ёһотойт.
Бүридэмэл хэлэгшэ нэрэ ба үйлэ бүридэмэл хэлэгшэ гэжэ илгардаг.
нэрын гү, али хамаанай падеждэ байһан тусхай үйлэдэгшэтэй дахуулал. Жэшээнь: Хэрбээ һайн сагай ерэбэл, энэ хүнэй аша гушанарынь оюун эрдэмтэ болохошье юумэ аалам гэжэ Банзаров ойндоо һанаба. Хабар үйлэдэгшэ болоходо, газаа гоё һайхан болодог.
тусхай асуудалда харюусажа, мэдүүлэлэй гэшүүн болодог хэлэлгын хуби; юумэнүүдые, шэнжэнүүдые, үйлэнүүдые, тоонуудые нэрлэдэг. Жэшээнь: юумэнэй нэрэ – хэн? юун? асуудалда харюусажа, юумэ тэмдэглэдэг, мэдүүлэлэй ямаршье гэшүүн болодог бэеэ дааһан хэлэлгын хуби.
бусад үгэнүүдһээ залгабаринуудай хүсөөр бии болоһон үгэнүүдэй һуури. Жэшээнь: хонишон гэһэн үгын һуури хонин гэжэ үгэһөө гараһан. Тиихэдээ хонин-анхан һуури, хонишон-гараһан һуури болоно.
Хэлэнэй байгуулга тухай һургаал. Грамматика морфологи синтаксис гэжэ хоёр һалбариһаа бүридэнэ.
үйлын шанар болон шэнжэ тодорхойлдог, хайшан гээд? хаана? хэзээ? г.м. асуудалнуудта харюусаһан, тусгаар хубилдаггүй бэеэ дааһан хэлэлгын хуби. Жэшээнь: Үглөөдэр һургуулидамнай Англиин айлшад ерэхэ гэжэ багшамнай хэлээ.
Дайбар үгэнүүд удхаараа 6 бүлэг боложо хубаардаг: аргын (гэнтэ), сагай (мүнөө), байрын (урагшаа), зэргын (тэһэ), хэмжээгэй (шадахысаа), зорилгын (зорюута).
дахалдуулһан холболто үгэнүүдэй хүсөөр холболдоһон, удхаараа нэгэниинь нүгөөдэдөө мэдэлтэй хэлэһэн бодол хамтаруулан тэмдэглэһэн хоёр гү, али хэдэн юрын мэдүүлэлнүүдэй хабсарал. Жэшээнь: Эрхим баян – эрдэм ном гэһэн буряадай урданай үгын үнэн байһаниинь яаха аргагүй зүб ха даа.
Байгуулгаараа дахалдаһан орёо мэдүүлэл шухала ба нүхэсэл мэдүүлэлнүүдһээ, тэдэниие холбоһон холболто болон холболто үгэнүүдһээ бүридэнэ.
үгэнүүдые, холбуулалнуудые, бэеэ дааһан дахуулалнуудые ба нүхэсэл мэдүүлэлнүүдые нэгэниинь нүгөөдэдөө мэдэлтэйгээр холболдуулан харилсуулһан холболто үгэ. Жэшээнь: хада, һаа, хэрбээ –һаа, хэн – тэрэ г.м. Хэрбээ намһаа дэлхэйн ямар газар харахаяа һананабши гэжэ һураа һаа, Венеци гэжэ харюусахаб.
удхаараа урдахи үгынгөө мэдүүлэл соохи үгэнүүдтэй холбоотой байһые харуулдаг, түхэлөөрөө хабаатай үгынгөө хойто тээ табигдан хэрэглэгдэдэг туһалагша хэлэлгын хуби. Жэшээнь:Манай гэрэй хажууда үндэр томо модон ургадаг.
Дахуул үгэнүүд удхаараа: байрын (соо, дотор), зүгэй (урдуур, хажуугаар), шэгэй (тээшэ, өөдэ, уруу), шалтагаанай (тула, тулада, түлөө), сасуулһан (шэнээн, шэнги, мэтэ, орходоо), зааһан (хадаа, болбол), сагай (һүүлдэ, үедэ, урид) гэжэ илгардаг.
хабаатай үгэдөө сэхэ мэдэлгүй причастяар гү, али деепричастяар гаргагдаһан дэлгэрэнгы ушарлагша. Жэшээнь: Наранай оромсоор, үбһэшэд отогтоо ошобо. Һаяхан танилдаа айлшалхадаа, газаа наадажа байһан үхибүүдые холохонһоо адаглажа һуубаб.
Байгуулгаараа дахуулалнууд хүтэлэгшэтэй*, мүн заримдаа үйлэдэгшэтэй байдаг.
Дахуулалнууд 2 янзын боложо хубаардаг: юрын ба бэеэ дааһан.
Дахуулалнууд хүтэлэгшынгөө хойто тээгүүр запятойгоор илгагдадаг.
1) гол үйлые дахаһан болон ушарлаһан туһалагша үйлэ үгэ гансаараа байхадаа, дүүрээгүй удхатай үйлэ харуулдаг үйлэ үгын түлэб. 2) гол үйлэдэ нэмэри удха тэмдэглэн, ондоо үйлэ үгые эли тодо болгодог, эсэсэй бэшэ үйлэ үгын түлэб. Жэшээнь:уншаад, хаража, дууламсаар г.м.
Деепричастинууд 2 бүлэг: дахаһан (илгаһан, холбоһон, ниилэһэн) болон ушарлаһан (болзоогой, хизаарлаһан, уридшалһан, удаалһан, үргэлжэлһэн, шэлэһэн, зуурандын) боложо хубаардаг.
Деепричастинууд илгаһан (уншаад), холбоһон (уншажа), ниилэһэн (уншан), үргэлжэлһэн (уншаһаар), зорилгын(уншахаяа), болзоогой (уншабал), уридшалһан (уншамсаар,уншахалаар), хизаарлаһан (уншамаар), зуурандын (уншангаа), шэлэһэн (уншанхаар, бэшэнхаар, хэлэнхаар) гэжэ илгардаг.
юумэнүүдэй дугаарлалые тэмдэглэжэ, удаа дараалан тоо нэрлэжэ, хэдыдэхи? хэдыгээд? гэһэн асуудалнуудта харюусадаг тоогой нэрэ. Жэшээнь:арбадахи, хорин хоёрдохи, мянгадахи. Дугаарлаһан тоогой нэрэ – дахи, (-дэхи, -дохи) гэһэн залгабариин хүсөөр тоолоһон тоогой нэрэһээ гарадаг.Жэшээнь:хори(н) + дохи = хоридохи.
нэрлүүлэгшэ хэлэгшэһээ гадна, юрын гэшүүдһээ бүридэһэн мэдүүлэл. Жэшээнь: Улаан-Үдэдэ һүүлэй үедэ ехээр хэгдэнэ.
мэдүүлэл бүхэниие, тусхай нэрэнүүдые (хүнэй обог, нэрэ болон алдар, географическа нэрэнүүд г.м.) эхилжэ бэшэдэг үзэг. Жэшээнь: Би Яруунын хүн гээшэб. Сэлэнгэ мүрэн Байгал руу шудхан ородог юм. Һаяхан Дондог Улзытуевай «Шэбэртэ» гэжэ шүлэг уншаа һэмби. Жиирэй юумэнэй нэрэнүүд нэгэ янзын юумэнүүдые нэрлэһэн юумэнэй нэрэ. Жэшээнь: сэсэг, ном, гэр, барилга, шан, хото г.м.
юумэнэй нэрэнүүдэй падежнүүдээр хубилалга. Буряад хэлэн долоон падежтэй: Нэрын п., Хамаанай п., Зүгэй п., үйлын п., Зэбсэгэй п., Хамтын п., Гаралай п.. Падеж бүхэн өөрын асуудалнуудтай залгалтануудтай байдаг. Жэшээнь: гэр гэһэн юумэнэй нэрэ гэр, гэрэй, гэртэ, гэрые, гэрээр, гэртэй, гэрһээ гэжэ падежнүүдээр зохилдоно.
юумые гү, али үйлые хубилалтагүй байһан соонь харуулһан һаналые тэмдэглэһэн удхатай найруулал. Жэшээнь: Раднын гэр соо хон жэн, бүрэнхышэг. Урдань үдэшэ бүри зулын гэрэлдэ һуужа байдаг бурхангуудынь мүнөө гунгарбаагайнгаа шэлэй саана харанхыгаар шобойлдожо һууна. Тиибэшье урдань сангай утаан баханатан мушхаржа, дабирхайлиг гашуубтар үнэрөөр гэрыень дүүргэжэ байна.
үгэнүүдтэ, мүн мэдүүлэлнүүдтэ элдэб нэмэри удха оруулдаг туһалагша хэлэлгын хуби. Жэшээнь: Тэрэ хаана һурадаг бэ?- энэ мэдүүлэл соо -бэ гэһэн асуудалай зүйр үгэ хэрэглэгдэнхэй байна.
Зүйр үгэнүүд удха ба үүргээрээ 7 бүлэг боложо хубаардаг:
1) нюурай (- би (-б, -м) – ш, (ши) – бди (-ди, -мди) –м, (-ма)-д);
2) асууһан ( гү, -бэ (-б), хаяа, аал, алтай, ааб, бы);
3) буруушааһан (бү, гүй, дүй);
4) өөрсэгүйнь (-шье);
5) удхын сохилтын (-лэ (-л));
6) тухайлһан (бэзэ, аабза, ха);
7) баталһан (шуу (-бшуу), зай (заа, зэ), даа, юм, мүн, бэлэй, һэмнай, һэн (һэм)).
юумэ хэхыень баалан хэлэһэн мэдүүлэл. Жэшээнь: Зай, шимни ошоод ерэ. Тэрэ дээрэ байһан ном харуулыт даа.
хэлэнэй үгэнүүд, тэдэнэй удхаараа, гарбалаараа болон хэрэглэлгээрээ илгарал тухай һургаал.
хэлэлгын үгэнүүд, тэдэнэй удхаараа, гарбалаараа, бүридэлөөрөө болон хэрэглэлгээрээ илгарал тухай һургаал. Лексикэдэ хэлэнэй бүхы үгэнүүд хамта дээрээ ородог.
Буряад хэлэнэй лексикэ хэды үгэһөө бүридэнэб гэжэ хэлэхэ болоо һаа, тодоор харюусахада хүшэр. Юундэб гэхэдэ, 1973 ондо хэблэгдэһэн һүүлшын толи соо 44 мянга тухай үгэ ороһон байна. Теэд толи соо буряад үгэнүүд булта оруулагдаа гэжэ хэлэхэ аргагүй.
бүгэдэ арадай хэрэглэхын тула нэгэ хэмдэ оруулагдаһан бэшэгэй болон аман хэлэн. Үндэһэн хэлэнэй гол хэрэглэлгын янза. Гадна аман хэлэн, нютаг хэлэн г.м. байха юм.
үйлэ ба үйлэдэгшын харилсаае харуулдаг тусхай залгабаритай үйлэ үгын һууряар гаргахые маяг гэнэ: хүн гү, али юумэн өөрөө үйлэдэнэ, үгы гэбэл бусадые үйлэ бүтээхыень баадхана, бусадтай хамта үйлэдэнэ гү, али үйлые бэе дээрээ хүлеэжэ абана гү гэжэ харуулдаг. Жэшээнь: уншуулба, уншагдаба гэһэн үйлэ үгэнүүд -уула, -гда гэһэн маягай залгабари абаһан байна.
Буряад хэлэнэй үйлэ үгэ 5 маягтай: бодото маяг (унша, бэшэ, ошо), хүлеэгдэһэн маяг (дуулда, баригда, абта), идхаһан мяаг (байлга, гарга, шатаа, бүридхэ, ябуула), хамтадхаһан маяг (гаргалса, ошолсо), угталдуулһан маяг (барилда, хөөрэлдэ).
үгын лексическэ гү, али грамматическа удха болон түхэл дааһан хуби. Жэшээнь: сэсэгүүдэймнишье гэһэн үгэ 5 морфемэһээ бүридэнэ:
сэсэг – юум.н., үндэһэн
-үүд – олоной тоогой залгалта -эй – Х.п. залгалта
-мни – нюурта хамаадалай залгалта
-шье – өөрсэгүйн зүйр үгын залгалта.
1) үгын удха болон түхэлөөрөө хубилха тухай һургаал; 2) үгын ямар хубинуудһаа бүридэдэгыень, яажа хубилдагыень, ямар хэлэлгын хубинууд боложо нэгэдэдэгыень үзэдэг һургаал.
үйлын болон байдалай болоһон саг харуулдаг үйлэ үгын түлэб. Мэдүүлһэн түлэбэй үйлэ үгэ мүнөө сагай (дуулана), үнгэржэ байһан сагай (дуулаба), мэдээжэ үнгэрһэн сагай (бололой) гэһэн 4 түхэл боложо хубаардаг.
ямар нэгэн бодол тэмдэглэһэн дүүрэһэн үгүүлбэритэй ганса гү, али хэдэн үгэнүүдэй хабсарал. Жэшээнь: Зун. Бороо дүүрэбэ. Наран шангаар шаража эхилбэ.
мэдүүлэлдэ ямар нэгэн нэмэри ажаглалта хэһэн аад, тусхай асуудалда харюусадаггүй үгэнүүд. Иимэ үгэнүүдтэ хандалганууд, оролто үгэнүүд болон мэдүүлэлнүүд, аянгалһан үгэнүүд ородог. Жэшээнь:
, яагаа үни болообши? Үгы, энэм яажа байна гээшэб, 
. Элдин Ази түбиин карта – зураглал (эреэн тэбхэр саарһахадтай бү жэшэ) эдэнэй урда дэлгээтэй харагданал.
мэдүүлэлэй бүридэлдэ ороод, ямар нэгэн асуудалда харюусаһан үгэ. Жэшээнь: Хэрмэн хушата ой соо байрладаг юм. Энэ мэдүүлэлдэ ой соо (хаана?), хэрмэн (юун), байрладаг юм (яадаг бэ?), хушата (ямар?) гэһэн үгэнүүд гэшүүдынь болоно.
Мэдүүлэлэй гэшүүд шухала (нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ) ба юрын (элирхэйлэгшэ, нэмэлтэ, ушарлагша) гэжэ хубаардаг.
нэгэ асуудалда харюусадаг, нэгэ үгэдэ мэдэлтэй байһан мэдүүлэлэй хоёр гү, али хэдэн гэшүүд. Жэшээнь:Манай университедтэ ехэнхидээ Буряад ороной, Эрхүүгэй, Агын, Шэтын оюутад һурадаг. Мэдүүлэлэй шухалашье, юрыншье гэшүүд нэгэ түрэл байжа болодог:
1. нэгэ түрэл нэрлүүлэгшэнүүд
2. нэгэ түрэл хэлэгшэнүүд
3. нэгэ түрэл нэмэлтэнүүд
4. нэгэ түрэл элирхэйлэгшэнүүд
5. нэгэ түрэл ушарлагшанууд.
Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд 2 бүлэг боложо хубаардаг:
1) юумые нэгэ тээһээнь тодорхойлһон;
2) юумые олон тээһээнь тодорхойлһон.
урда тээхи гэшүүнэйнгээ удхые тодорхойлон тайлбарилһан, үгүүлбэреэрээ илгаран, запятойгоор тусгаарлагдан илгагдадаг мэдүүлэлэй юрын гэшүүн. Жэшээнь: Манай орон элдэб түлишөөр, тусхайбал, шулуун нүүрһээр, нефтеэр ехэ баян юм. Байгалһаа баруун тээшэ, Монголой хилэ шадар, Саяан ууланууд архайлдана.
мэдүүлэлэй байгуулгада гол үүргэ дүүргэдэг гэшүүд. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүдынь нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ хоёр болоно. Жэшээнь:Нэгэтэ Доржо нэрлүүлэгшэ һургуулидаа санаар ерэбэ хэлэгшэ.
мэдүүлэлэй байгуулгада туһалагша үүргэ дүүргэдэг, нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрые элдэб талаһаань тодорхойлдог гэшүүд. Юрын гэшүүдтэ элирхэйлэгшэ, нэмэлтэ, ушарлагша ородог. Жэшээнь:
Дамбын хэнэй? (ямар?) (нэмэлтэ) Баатар хэн? (нэрлүүлэгшэ) үсэгэлдэр хэзээ?(ушарлагша) томо ямар? (элирхэйлэгшэ) сурхай юу? (нэмэлтэ) баряа яагааб? (хэлэгшэ).
ямар нэгэ мэргэжэлтэдэй дунда хэрэглэгдэдэг үгэнүүд. Жэшээнь: хонишон хүн хонидоо эрэ эмээрнь, наһаарнь, зүһөөрнь г.м. илгадаг: хурьган, түлгэ, шүлгэ, зуһаг, һагли, бүдүүн хонин, эрье г.м.
дүүрэһэн һанал тэмдэглэһэн нэгэн гү, али хэдэн мэдүүлэлнүүдэй бүридэл. Хэлэлгэ соо удхаараа бэеэ дааһан хуби болодог.
Найруулалнууд хэлэгдэһэн янзаһаа боложо, 3 бүлэг болодог:
1. хөөрэһэн найруулал;
2. зураглаһан найруулал;
3. бодомжолһон найруулал.
нэгэ үгэнүүдые, мэдүүлэлнүүдые (гол түлэб мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүдые* ба нэгэ түрэл мэдүүлэлнүүдые*) нүгөөдэдөө мэдэлгүйгөөр нүгөөдэтэйнь адли эрхэтэйгээр холболдуулан харилсуулһан холболто. Жэшээнь: ба, харин, гү, али г.м.Үетэн үхибүүдээрээ һургуули зохёожо гү, али эмшэн боложо наадагша бэлэйбди.
Ниилэлдүүлһэн холболто үгэнүүд гол удхаараа холбоһон (ба, олон), зүрилдүүлһэн (аад, теэд, харин, зүгөөр), илгаһан (гү, али), залгаһан (тиигээд, тиихэдэ) байдаг.
ниилэлдүүлһэн холболто үгэнүүдээр холболдоһон, удхаараа адли эрхэтэй хэдэн бодол нэгэдүүлэн тэмдэглэһэн хоёр гү, али хэдэн юрын мэдүүлэлнүүдэй хабсарал. Жэшээнь: Шабарта һууһан машинаяа аһан шадалаараа түлхинэбди, теэд тэрэмнай багаханааршье хүдэлнэгүй.
Ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэлнүүд холбоһон холболтонуудһаа боложо, холбоһон (ба, болон) гү, али илгаһан (гү, али; нэгэ һаа, үгы һаа, нэгэ гэбэл), зүрилдэһэн (харин, теэд, зүгөөр) ба залгаһан (мүн, баһа, тиигээд) харилсаатай гэжэ хубаардаг.
мүнөөнэй буряад хэлэнэй бүхы зондо мэдээжэ олонхи үгэнүүд. Жэшээнь: наран, хүн, саг, гурба г.м.
шухала мэдүүлэлэй гү, али тэрэнэй ямар нэгэн гэшүүнэй асуудалда харюусан тодорхойлһон, мүн шухала мэдүүлэлэй ямар нэгэн гэшүүндэ мэдэлтэйгээр орёо мэдүүлэлэй бүридэлдэ ороһон юрын мэдүүлэл. Жэшээнь: Хабарай тарилгын түсэб болзорһоо урид дүүргэгдэбэ гэһэн мэдээн районой түбтэ эльгээгдэбэ. Эндэ хабарай тарилгын түсэб болзорһоо урид дүүргэгдэбэ гэһэн нүхэсэл мэдүүлэл ямар? гэһэн асуудалда харюусажа, шухала мэдүүлэлэй мэдээн гэһэн нэрлүүлэгшые тодорхойлно.
Нүхэсэл мэдүүлэл 3 янзын боложо илгардаг:
1. тайлбарилһан нүхэсэл мэдүүлэл
2. элирхэйлһэн нүхэсэл мэдүүлэл
3. ушарлаһан нүхэсэл мэдүүлэл.
Нүхэсэл мэдүүлэл ехэнхидээ шухала мэдүүлэлэйнгээ урда тээ табигдадаг, тиигээд хүсэд дүүрэн үгүүлбэригүй байдаг.
нэгэ һаа нэрлүүлэгшэтэй, үгы һаа хэлэгшэтэй юрын мэдүүлэл. Жэшээнь: Хүхын дуута һүни һэн. Оршон тойрон абяа шэмээгүй.Үдын хойно баһа суглуулба.
Нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэл 4 янза боложо хубаардаг: нюургүй, тодо бэшэ нюуртай, тодо нюуртай, нэрлэһэн.
ганса удхатай үгэ. Жэшээнь: бээлэй, хуһан, загаһан г.м. үгэнүүд нэгэ удхатай.
юумэнэй нэрын нэгэ юумэ тэмдэглэдэг, үгын һууритай адли байдаг шэнжэ. Жэшээнь: гэр гэһэн үгэ нэгэ юумэ (гэр) тэмдэглэнэ.
нэрэ болон үйлэ үгэнүүдэй хоорондохи элдэб харилсаа тэмдэглэжэ, хазагай падежнүүдэй асуудалнуудта харюусадаг мэдүүлэлэй юрын гэшүүн. Жэшээнь: Түүһэн сэсэгээюугээ? дүүдээхэндэ? абаашахаб гэжэ Сэсэг Валидахэндэ? хэлэнэ.
Нэмэлтэ 2 янзын байдаг: сэхэ ба хазагай.
хоёр гү, али хэдэн һууриһаа бүридэжэ, хамтадхан бэшэгдэдэг үгэнүүд. Жэшээнь: агууехэ, һайндэр хоёр һууриһаа (агуу+ехэ; һайн+үдэр) бүридэжэ, нэмэмэл үгэнүүд болоно.
мэдүүлэл соохи гол үйлэдэгшые тэмдэглэжэ, хэн? юун? гэһэн асуудалда харюусадаг мэдүүлэлэй шухала гэшүүн.
Нэрлүүлэгшэ (ямаршье хэлэлгын хубяар гаргагдажа болоно: юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой, түлөөнэй нэрэнүүдээр, үйлэ үгөөр, дайбар үгөөр болон бусад аргаар гаргагдана. Жэшээнь: Хүбүүниинь багшын һургуулида һурана. Һайниинь – минии, муунь –шинии. Хормойн ута хүл орёохо, хэлэнэй ута хүзүү орёохо (оньһон үгэ). Урдаһаа дүрбэн хүн ерэбэ: хоёрынь дахатай, хоёрынь дахагүй (таабари). Би гэһэн гансаараа, бидэ гэһэн бултаараа (оньһон үгэ). Гэнтэ гэнэтэй, хожом хойшолонтой.
Нэрлүүлэгшэ мэдүүлэлэй бусад шухалашье, юрыншье гэшүүдтэ мэдэлгүй байдаг.
тусхай асуудалда харюусаһан хэлэгшэгүй аад, гансал нэрлүүлэгшэһээ, тэрээндэ хабаатай үгэнүүдһээ бүридэһэн нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэл. Жэшээнь: Үргэн тала. Саһанда дарагдаһан хагдан. Гэдэһээ үлдэһэн малнууд. Сонхо шагаабаригүй, үрсэгэр үрсэгэрхэн һэеы гэрнүүд. (Ж.Т.)
тоогой зарим илгаа нэрлэжэ, хэды шэнээн? гэһэн асуудалда харюусадаг тоогой нэрэ. Жэшээнь: үсөөн, олон, ганса, хахад, бүхэли, нэгэ хэдэн г.м.
юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой, түлөөнэй нэрэнүүдээр гаргагдаһан гол үгэтэй холбуулал. Жэшээнь:һайн хүнгол үгэ, ехэтүргэн гол үгэ, мэдээжэ нэгэнгол үгэ г.м.
ямар нэгэ нютагта дэлгэрһэн үгэнүүд. Жэшээнь: “Хөөрэлдэхэ, хэлэхэ”гэһэн үгэнүүдые Түнхэнэй, Баргажанай, Хурамхаанай гэхэ мэтэ зарим аймагуудта "зугаалха" гэжэ хэлэдэг.
нютаг нютагуудай зоной хөөрэлдэдэг аман хэлэн, үндэһэн хэлэнэй хэрэглэлгын янза. Буряад хэлэндэ 4 нютагай хэлэн илгардаг: хори, эхирид-булгад, сонгоол-сартуул, хонгоодор.
тусхай асуудалда харюусаһан нэрлүүлэгшэгүй аад, тэрэнь тухайлагдахагүй нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэл. Нюургүй мэдүүлэлнүүд соо байгаалиин үзэгдэл, хүнэй ажабайдал, бэеын болон сэдьхэлэй байдал г.м. тухай хэлэгдэһэн байдаг. Жэшээнь: Зосоом үбдэнэ. Жабарлана.
юумые ямар нэгэн үйлэдэгшэ нюурта хабаатай байхыень заахые нюурта хамаадал гэнэ. Үйлэдэгшэ 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи ганса болон олон нюурта юумэнэй, үйлын, үзэгдэлэй г.м. хабаатай байһыень заадаг. Нюурта хамаадал –мни, -м, -мнай, -най, -ни, -тнай, -шни, -нь, -иинь, -гынь залгалтануудай* хүсөөр бии болодог. Жэшээнь: эжымни, эжымнай, эжышни, эжытнай, эжынь.
хэдэн ондоо удхатай үгэнүүд. Жэшээнь:Толгой –
1) толгой үбдэнэ
2) хадын толгой
3) гэр бүлын толгой
юумэнэй нэрын хэдэн гү, али олон юумэ тэмдэглэдэг шэнжэ.
Олоной тоо тусхай залгалтанудтай:нууд (-нүүд), -ууд (-үүд), -гууд (-гүүд), -д, -нар (-нэр, -нор). Жэшээнь: хаданууд, багшанар, хүнүүд гэһэн үгэнүүд юумэнэй нэрын олон юумэ тэмдэглэнэ.
хэлэхэдэ, бэшэхэдэ адли шэнги байһан аад, хоорондоо холбоогүй, ондо ондоо удхатай үгэнүүд. Жэшээнь: хара – үнгэ харуулһан тэмдэгэй нэрэ, хара – шэртэ гэһэн удхатай үйлэ үгэ омонимууд болоно.
олон бодол нэгэдүүлэн тэмдэглэһэн хоёр гү, али хэдэн юрын мэдүүлэлнүүдэй хабсарал. Жэшээнь: Тэнгэриин дуун нэернэ, сахилгаан сахина. Үбһэ хуряалга һаатаба гэжэ зон хэлсэнэ.
Орёо мэдүүлэлнүүд холболтотойба холболтогүй, ниилэлдэһэн болон, дахалдаһан ба орёо мэдүүлэлнүүд гэжэ илгардаг.
мэдүүлэл соо хэлэгдэһэн юумэн тухай элдэб ажаглалта хэһэн мэдүүлэл. Жэшээнь: Таяг тулаһан Бүмбүүгэй табаржа ябаһаниинь тэрэ даа (доогуур хэлэхэдэ, дохолод гэдэг юм һэн даа). (Ц.Г.)
мэдүүлэл соо хэлэгдэһэн юумэн тухай элдэб ажаглалта хэһэн үгэ. Жэшээнь: Үнэхөөрөөшье, тэрэ брынзэ абаад, намда түрүүн үгөө һэн.
Оролто үгэ мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй, бэшэг дээрэ запятойгоор, заримдаа зурлаагаар гү, али хаалтаар илгагдадаг.
үгэнүүдые зүбөөр үгүүлжэ хэлэхэ тухай һургаал. Жэшээнь: 3-дахи нюурай хамаадалай залгалтын хажуугаар үгүүлхэ хэрэгтэй гэжэ орфоэпи заадаг: ябахадань -[йабахадан].
Орфоэпидэ: 1) түргэн аялгануудые
2) удаан аялгануудые
3) дифтонгнуудые
4) хашалган абяануудые үгүүлхые илгаруулдаг.
үйлэдэгшэ нюурай ямар нэгэн бэедээ хабаатай гэжэ заахые өөртэ хамаадал гэнэ. Өөртэ хамаадал 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи нюурай нэгэнэй болон олоной тоогоор хубилдаггүй, харин өөрынгөө гэһэн удхатай тусхай залгалтануудые абажа хубилдаг. Жэшээнь: эжынгээ, эжыдээ, эжыгээ, эжыгээрээ, эжытэеэ, эжыһээн.
хүнэй хэлэһые өөрынгөө нюурһаа болгожо хубилгаад дамжуулга. Жэшээнь: Ахай үглөөдэр хонходохоб гэжэ хэлээ һэн.
Буряад хэлэндэ өөршэлэн хэлэлгэ (сэхэ хэлэлгэдэ адли дахалдаһан орёо мэдүүлэл шэнги 3 хубиһаа бүридэнэ: 1) өөршэлэн хэлэлгэһээ (үглөөдэр хонходохоб), 2) авторай хэлэгшэ нюурай үгэһөө (ахай хэлээ һэн), 3) холболтоһоо (гэжэ).
1) нэрэ болон үйлэ үгэнүүдэй шэнжэнүүдые абаһан бүлэг үйлэ үгэнүүд; 2) юумэнэй нэрын ба тэмдэгэй нэрын шэнжэтэй үйлэ үгын түлэб: үйлэ тэмдэглэжэ, саг, түлэб харуулхынгаа хажуугаар, нэрэ шэнги зохилдодог (һайнаар һурадаг басаган, үсэгэлдэр ерэхэдэмни, үглөө ошохомни).
Буряад хэлэндэ причастинууд үнгэрһэн сагай (бариһан), үни үнгэрһэн сагай (баринхай), ерээдүй сагай (бариха), дабтаһан (баридаг), шэнжын (баряаша), дахиһан (баригша) боложо хубаардаг.
бэшэгэй хэлэндэ сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха дүримүүд тухай үзэдэг хэлэн тухай эрдэмэй туһалагша хэрэглэлгын һалбари болоно.
адли гү, али дүтэрхы удхатай үгэнүүд. Жэшээнь: аба, баабай, эсэгэ гэһэн үгэнүүд синонимууд болоно.
үгэнүүдэй хоорондоо харилсан, холбуулалнууд, мэдүүлэлнүүд болон найруулалнуудай хабсаржа, хэлэлгэ болохо тухай һургаал.
хэлэлгын хубиин мэдүүлэлэй бүридэлдэ ороод байхадаа, мэдүүлэлэй гэшүүн боложо хэрэглэлгэ.
юумэнүүдэй хамта, суг байһые тэмдэглэжэ, хамтадхаһан удхатай тоо нэрлэжэ, хэдылүүлээ? хэдылүүлэн? хэдыгээрээ? гэһэн асуудалнуудта харюусадаг тоогой нэрэ. Жэшээнь:хоюулан (хоюулаа), гурбуулан (гурбуулаа), табуулан (табуулаа). Нэгэн (ганса) гэжэ тоогой нэрын суглуулһан түхэлынь гансаараа.
холбуулалай бүридэлдэ ороһон гол болон дулдыданги үгэнүүдыень һэлгүүлжэ, удхыень хубилгажа болодог холбуулал. Жэшээнь: зөөлэн унтари, зөөлөөр хандаха,; залуу хүн, наһатай хүн, хоёр хүн г.м.
үйлын падежээр гаргагдаһан, хэниие? юуе? юу? гэһэн асуудалнуудта харюусаһан нэмэлтэ. Жэшээнь: Би үсэгэлдэр Доржые хэниие? һургуулида хараа һэм. Мүнхэ жадаараа баабгайе юуе? хадхаад абаба. (Б.М.) Уһа юу? асараарай (Х.Н.)
хүнэй хэлэһые нэгэшье хубилгангүй, тэрэ хэбээрнь дамжуулга. Жэшээнь: «Хэн үгэ хэлэхэб?» гэжэ суглаа хүтэлбэрилэгшэ зондо хандана.
Байгуулгаараа сэхэ хэлэлгэ 3 хубиһаа бүридэнэ:
1. сэхэ хэлэлгэһээ (“Хэн үгэ хэлэхэб?”);
2. холболто (гэжэ);
3. авторай гү, али хэлэгшэ нюурай үгэ (суглаа хүтэлбэрилэгшэ зондо хандана).
шухала мэдүүлэл соо хэлэгдэһэниие тодорхойлон, хэн? юун? хэниие? юуе? юун гэжэ? г.м. асуудалнуудта харюусажа, шухала мэдүүлэлтэеэ дахалдуулһан холболто болон холболто үгэнүүдээр холбогдодог нүхэсэл мэдүүлэл. Жэшээнь:Хада хадатаяа уулзадаггүй, харин хүн хүнтэеэ уулзаха гэдэг зүб байна даа. Харин хэн ажалда дуратайб, тэрэ хододоо хүхюутэй.
нэгэ үгэ мэтэ нягтаар ниилэһэн удхатай, холбуулалай бүридэлдэ ороһон үгэнүүдэйнь һууриие һэлгүүлжэ болохогүй, удхыень хубилгажа болохогүй, бүхэлеэрээ мэдүүлэлэй ямар нэгэн гэшүүн боложо хэрэглэгдэдэг хэдэн үгэнүүдэй тогтууритай холбуулал. Жэшээнь: зөөлэн бүхэдэ диилдэхэ – унтаха, унаһан малгайгаа абангүй – сүлөөгүй гэһые тэмдэглэнэ.
тусхай асуудалда харюусаһан нэрлүүлэгшэгүй аад, хэлэгшэнь мэдүүлэлэй удхаар тодо бэшэ тухайлагдадаг үйлэдэгшын дүүргэһэн үйлэ тэмдэглэдэг нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэл. Хэлэгшэнь 3-дахи ганса болон олон нюур зааһан түхэлтэй үйлэ үгөөр гараһан байдаг. Жэшээнь: Таниие телефондо дуудана. Мориной һайниие аялан мэдэдэг, нүхэрэй һайниие ханилан мэдэдэг.
тусхай асуудалда харюусаһан нэрлүүлэгшэгүй аад, тэрэнииень хэлэгшээрнь элеэр тухайлжа болохо мэдүүлэл. Иимэ мэдүүлэлэй хэлэгшэнь 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи ганса ба олон нюурта хандаһан түлэбэй үйлэ үгэнүүдээр гаргагдадаг, үгы һаа нюурай зүйр үгэнүүдээр ба нюурта хамаадалай залгалтануудые абаһан байдаг. Жэшээнь:Хаана ошохошниб? Газаа гаража, түлеэ хахалхаш. Яагаа эртэ бодобот? Соромшье гэжэ унтаагүйлби.
юумэнэй олон үсөөниие ба дугаарлал тэмдэглэһэн, тоо нэрлэһэн хэды? хэдэн? хэдыдэхи? г.м. асуудалнуудта харюусадаг бэеэ дааһан нэрэ хэлэлгын хуби. Жэшээнь: хоёр (хэды?), арбадахи (хэдыдэхи?), гушаад(хэдыгээд?)
олон үсөөниие тэмдэглэжэ, хэды? хэдэн? гэһэн асуудалнуудта харюусадаг тоогой нэрэ. Жэшээнь:арбан, хорин, гушан, дүшэн, зуун, мянган. Үсэгэлдэр һайндэртэ хорин табанхэды?хүн ерээ.
хабаатай үгынгөө хойто тээ табигдан, хоёр тээһээ запятойгоор гү, али зурлаагаар илгагдадаг элирхэйлэгшэ. Жэшээнь:Таанар, залуу нүхэд, һанаагаа зобожо, тиитэрээ бү айгты.
(Ч. Ц.)Одессэ, урда зүгэй угаа һайхан город, алаг зүрхыемни татанаш. (Н.Д.)
мэдүүлэл соохи үгэнүүдтэй грамматическа холбоогүй үгэнүүд: мэдэрэл тэмдэглэдэг, мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй. Тусхай хэлэлгын хубида гансал аянгалһан үгэнүүд ородог.
нэгэ янзын олон юумэнүүдһээ гансыень илгаруулхын тула, тусгаар нэрэ абаһан юумэнэй нэрэ. Тусхайта юумэнэй нэрэнүүд ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэгдэдэг. Жэшээнь: Алдар, Сэсэгмаа, Улаан-Үдэ, Байгал г.м.
Тусхайта юумэнэй нэрэнүүдтэ хүнэй обог, нэрэ болон алдар тэмдэглэһэн үгэнүүд, орон нютагай, гол мүрэнэй, ном һударнуудай, кинофильмнүүдэй г.м. нэрэнүүд ородог .
асуудалда харюусажа, бэеэ даажа мэдүүлэлэй гэшүүдболодоггүй, харин үгэнүүдэй хоорондохи элдэб харилсаа, холбоо болон нэмэри удха тэмдэглэдэг хэлэлгын хуби. Жэшээнь:холболто – асуудалда харюусадаггүй, амяараа мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй, харин мэдүүлэл соохи үгэнүүдые холбодог туһалагша хэлэлгын хуби.
юумэ, тэмдэг ба тоо нэрлэдэггүй, харин тэдэниие заажа, тэдэнэй орондо хэрэглэгдэдэг, тэдэнэй асуудалда харюусадаг бэеэ дааһан нэрэ хэлэлгын хуби. Жэшээнь: Энэ үдэр бүхы наһандамни мартагдашагүй хадуугдаа.
Түлөөнэй нэрэ удхаараа 6 бүлэг боложо хубаардаг: нюурай (би, ши, тэрэ г.м.), зааһан (энэ, тэрэ г.м.), асууһан (хэн? ямар?), хамталһан (булта, бүхы г.м.), тодо бэшэ (хэн нэгэн, ямар нэгэн г.м.), илгаһан (бусад, ондоо, нүгөө г.м.).
нэгэ анхан һууриһаа залгабариин хүсөөр гараһан үгэнүүд. Жэшээнь: тарилга, таряан, таряашан, тарилсаба, таримал нэгэ түрэл үгэнүүд болоно. Юундэб гэхэдэ, булта тар(и) гэһэн анхан һууриһаа -лга, -яан, -шан, -лса залгабаринуудай хүсөөр гаранхай.
юумэнэй ба үйлын шанар, шэнжэ, тэмдэг харуулжа, ямар? гэһэн асуудалда харюусадаг бэеэ дааһан нэрэ хэлэлгын хуби. Жэшээнь: сагаан ямар? (сэсэг),
һайн ямар? (ном), сэсэн ямар?(хүн) г.м.
үйлын болоһон арга, саг, байра, шалтагаан, зорилго, хэмжээ, болзоо тодорхойлжо, хайшан гэжэ? яажа? хэзээ? хаана? юундэ? яахаяа? хэр зэргэ? г.м. асуудалнуудта харюусадаг мэдүүлэлэй юрын гэшүүн. Жэшээнь: Стол дээрэ хаана? томо лаампа носожо айба. Һаяхана хэзээ? хотодомнай хаана? ехэ һайндэр болобо.
Ушарлагша 7 янзын боложо хубаардаг.
1. аргын – хайшан гэжэ? яажа? г.м.
2. сагай – хэзээ? хэдыдэ? хэды болотор? г.м.
3. байрын – хаана? хайшаа? хаагуур? г.м.
4. шалтагаанай – юундэ? яахадаа? ямар ушарһаа? г.м.
5. зорилгын – яахаяа? яаха гэжэ? г.м.
6. хэмжээнэй – хэр зэргэ? хэды шэнээн? г.м.
7. болзоогой – яабал? яагаа һаа? г.м.
шухала мэдүүлэл соохи үйлын болоһон арга, саг, байра, шалтагаан, зорилго, болзоо г.м. тэмдэглэжэ, яажа? хайшан гэжэ? хэзээ? хаана? юундэ? яахаяа? яагаа һаа? г.м. асуудалнуудта харюусаһан, шухала мэдүүлэлтэеэ гэһэндэл, гэжэ, гээд, юундэб гэхэдэ г.м. холболто болон холболто үгэнүүдээр харилсаһан нүхэсэл мэдүүлэл. Жэшээнь: Бааранхайе нилээдгүй гайхуулааб гэжэ Дондог урмашан һууна.
1) үгын удхаараа болон үгүүлбэреэрээ нэгэ гү, али хэдэн хубиһаа эмхидхэгдэһэниие үгын бүридэл гэнэ; 2) үгын удха болон түхэл дааһан хубинуудай байгуулга. Жэшээнь: Һурагшадайнгаа – энэ үгэ 5 хубиһаа бүридэнэ: һура -гша, -д, -ай, -нгаа. Хуби бүхэн грамматическа удха болон түхэл дааһан хуби болоно:
һура – үйлэ үгөөр гараһан үндэһэн, -гша – залгабари, -д – олоной тоогой залгалта, -ай- хамаанай падежэй залгалта, -нгаа -өөртэ хамаадалай залгалта.
үгын хэлэлгэ соо орожо, бусад үгэнүүдтэеэ харилсан хубилһан удха. Үгын грамматическа удхые тоо, падеж, хамаадал, түхэл, сагай г.м. залгалтанууд харуулдаг. Жэшээнь: хуһан гэжэ үгын грамматическа удха нэгэнэй тоодо нэрын падеждэ хэрэглэгдэһэн юумэнэй нэрэ – тус үгэ гурбан грамматическа удхатай: нэгэнэй тоо, нэрын падеж, юумэнэй нэрэ.
үгын үндэһэндэ залгагдажа, бэеэ дааһан удхатай шэнэ үгэнүүдые бии болгодог үгын хуби. Үгын бүридэлөөр шүүлбэри хэхэдэ 
тэмдэг табидаг. Жэшээнь: морило, моришон, мордо гэһэн үгэнүүд –ло, -шон, -до гэһэн залгабаринуудай хүсөөр морин гэһэн үгэһоо бии болоо.
һуурида залгагдажа, тэрээндэ нэмэри удха оруулдаг гү, али мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй хоорондохи холбоо харуулжа, хэлэлгэ байгуулалсадаг үгын хуби. Үгын бүридэлөөр шүүлбэри хэхэдэ, 
тэмдэг табидаг. Жэшээнь: һургуулида гэһэн үгэ соо -да зүгэй падежэй залгалта болоно.
1) үгын бодото үйлэ болон байдал нэрлэһэн удха; 2) юумэнэй гол шэнжэнүүдыень согсологдон хамтаруулһан ойлгосонуудай бүридэл. Жэшээнь: Хуһан гэжэ үгэ «сагаан үйһэн хальһатай набшаһата модон» гэһые тэмдэглэнэ, энэ ойлгосонууд хуһан гэжэ үгын лексическэ удха харуулна. Лексическэ удха үгын һууряар гарадаг.
үгын бодото удха. Жэшээнь: халуун сай, мүнгэн гоёолто гэһэн холбуулалнуудай үгэнүүд бодото удхаараа хэрэглэгдэһэн байна.
1) үгын хуби боложо таһархые үе гэдэг; 2) амисхалай нэгэ түлхисөөр үгүүлэгдэдэг нэгэ гү, али хэдэн абяан. Үе соо аялган абяан үлүү элеэр дуулдадаг-үгэ соо хэды аялган абяан байнаб, тэды үе байдаг. Жэшээнь: ном гэһэн үгэ 1 аялгантай, тиимэһээ 1 үетэй үгэ болоно, тиихэдэ дэбтэр гэһэн үгэ 2 аялгантай, тиимэһээ 2 үетэй үгэ болоно.
үгын лексическэ болон грамматическа хубилалтануудай эхин болоһон, түрэл үгэнүүдэй гол удха дааһан хуби. Үгын бүридэлөөр шүүлбэри хэхэдэ, 
гэһэн тэмдэг табидаг. Жэшээнь: хүдэлмэри, хүдэлөөн, хүдэлмэришэн гэһэн үгэнүүдэй үндэһэн хүдэлэ болоно.
1) бэеэ дааһан удхатай үгэ гаргадаг хуби; 2) үгын гол лексическэ удха дааһан, залгалтагүй хуби. Үгын һууринууд анхан ба гараһан гэжэ илгардаг. Үгын шүүлбэри хэхэдээ 
, тэмдэг табидаг. Жэшээнь: Нүхэр эймнай гэһэн үгэ соо нүхэр һууринь болоно.
үгын гол удхые ондоо юумэнэй шанар шэнжэ болгожо хэрэглэһэн удха. Жэшээнь: халуун зүрхэн, мүнгэн һара гэһэн холбуулалнууд соо халуун, мүнгэн гэһэн үгэнүүд бодото удхаараа бэшэ, харин бодото удхынгаа шанар шэнжэ ондоо юумэндэ хэрэглэхэдээ, шэлжэһэн удхатай болонхой.
ямар нэгэн ойлгосо тэмдэглэһэн, бүтэн үгүүлбэритэй абяануудай хабсарал. Жэшээнь: сэсэг, ном, үдэр, һайхан, унша г.м.
хэлэлгын абяануудые ямар нэгэн аргаар бэшэжэ харуулдаг тэмдэг. Буряад бэшэгтэ 36 үзэг гэжэ тоологдодог. Үзэгүүд аялганууд (12 аялган үзэгүүд) болон 22 хашалган үзэгүүд гэжэ хубаардаг. Ъ ба ь гэһэн 2 үзэгүүд ямаршье абяа тэмдэглэдэггүй.
мэдүүлэл соо хэлэгдэһэн үйлэ гү, али байдал бодото байдалда ямар хабаатай байнаб гэһые харуулна.
Буряад хэлэндэ үйлэ үгын 4 түлэб илгаруулдаг: мэдүүлһэн түлэб, хандаһан түлэб, причастна түлэб, деепричастна түлэб.
юумэнэй үйлэ гү, али байдал тэмдэглээд, юу хэнэб? яанаб? г.м. асуудалнуудта харюусадаг бэеэ дааһан хэлэлгын хуби. Жэшээнь: Шэнэһэн хаанашье: наруулишье, һүүдэршье газарта, зудандашье, жалга соогууршье, голой эрьеэршье – дуратайл газарта ургана. Энэ мэдүүлэл соо ургана гэһэн үйлэ үгэ байна, тэрэ юумэнэй үйлэ тэмдэглэжэ, яанаб? гэһэн асуудалда харюусана.
үйлэ үгөөр, дайбар үгөөр гаргагдаһан гол үгэтэй холбуулал. Жэшээнь:тэрэнэй гарахада гол үгэ, үглөө гол үгэ эртэһээ г.м.
дахуулалай хүтэлэгшын үйлэ дүүргэһэн үгэнь юрын гү, али хамаанай падеждэ байһан үйлэдэгшэнь. Жэшээнь: Үсэгэлдэр минии гэртээ ерэхэдэ, хэншье үгы байгаа һэн. Үсэгэлдэр би гэртээ ерэхэдээ, ехэ хүхюутэй ушарта орооб.
анхан сагһаа хэдэн олон зуун жэлэй туршада буряад арадай хэрэглэжэ ябаһан хэлэнэй ехэнхи хуби. Жэшээнь: нютаг, газар, уһан, хада гэһэн үгэнүүд үндэһэн буряад үгэнүүд болоно.
хэлэлгын абяануудые шэнжэлдэг һургаал.
Тогтомол холбоотой үгэнүүд тухай гү, али удхаараа нэгэ болоһон юумэ тэмдэглэдэг хэдэн үгэнүүдэй тогтууритай холбуулал тухай һургаал.
хүндэ гү, али юумэндэ ондоо нэрэ үгэжэ тодорхойлһон элирхэйлэгшэ. Хабсаргалта ямар? хэн? юун? гэһэн асуудалнуудта харюусадаг. Жэшээнь: Улаан-Үдэ юун?(ямар?) хото Үдэ Сэлэнгэ ямар?(юун?) мүрэнүүдэй уулзуур дээрэ оршодог.
Хабсаргалта 3 янзын байдаг:
1. юрын хабсаргалта
2. холболтотой хабсаргалта
3. тусгаарлагдаһан хабсаргалта.
үйлын падежһээ бэшэ падежнүүдээр гаргагдаһан, асуудалнуудтань харюусаһан нэмэлтэ. Жэшээнь: Үглөөдэр багшаһаа хэнһээ? һурахаб. Должон мүнөөдэр Москваһаа самолёдоор юугээр? ерээ.
нэрэ хэлэлгын хубинуудай, мүн нэрын шэнжэ абаһан үйлэ үгын причастна түлэбэй ямар нэгэ нюурта (хэндэ гү, али юундэ) хамаатай байһые заадаг грамматическа категори. Буряад хэлэндэ хамаадал нюурта ба өөртэ гэжэ илгардаг. Жэшээнь: абамни нюурта х., абадаа өөртэ х., уншахадашни нюурта х., ерэхэдэнь нюурта х., бэшэхэдээ өөртэ х. г.м. үгэнүүд нюурта болон өөртэ хамаадалай тусхай залгалтануудые абаад байна.
хүниие дуудажа хэлэһэн нюурые тэмдэглэһэн үгэ. Хандалга мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй. Жэшээнь: Долгорни, һанаагаа бү зобо даа.
Хандалганууд хүндэшье, бусад юумэндэшье хабаатай, дэлгэрэнгышье, хуряангышье байдаг. Жэшээнь: Зүүдэндээшье Эхэ орондоо, һэрюундээшье досоогоо дуратайб шамдаа, Буряадни! (Ц.Ц-Д.)
хэлэгшэ нюурай хэлэһэн үйлэ болон байдал заабол бэелүүлэгдэхэ ёһотой гэһэн удхатай үйлэ үгын түхэлнүүд хамтаран, тусхай хандаһан түлэб болоно. 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи нюурта нэгэнэй гү, али олоной тоодо хандуулһан захиралта, уряал, хүсэл, һэргылэлгэ ба гуйлта тэмдэглэдэг үйлэ үгын түлэб болоно. Жэшээнь: ошоё (1-дэхи н.ол.тоо), ошыш (2-дохи н., нэг. тоо), ошоорой (2-дохи нюур., нэг. тоо), ошог (3-дахи нюур), ошуужа (3-дахи нюур), ошоһой (3-дахи нюур).
үгүүлхэдэ аманай хүнды соо элдэб торолтонуудтай ушардаг абяан: дуун шууяан хоёрһоо, үгы гэбэл ганса шууяанһаа бүридэдэг. Буряад хэлэндэ 22 хашалган абяанууд: [б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, й, п, р, с, т, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ]. Хашалганууд:
а) хонгёо ба бүдэхи
б) хатуу ба зөөлэн гэжэ илгардаг.
нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёртой юрын мэдүүлэл. Жэшээнь: Манай орон ой модоор баян: ой соо элдэб жэмэсүүд эдеэшэдэг.(Б.С.)
мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй болон мэдүүлэлнүүдэй хоорондохи холбоһон харилсаа тэмдэглэһэн туһалагша хэлэлгын хуби. Жэшээнь: болон, зүгөөр, харин, гэжэ, хэн-тэрэ г.м. Үсэгэлдэр Долгор, Соёлма, тиигээд Баясхалан Үдын эрье ошожо шунгаад ерээ.
нэгэ юрын мэдүүлэлынь нүгөөдэтэеэ тусхай холболтонуудаар бэшэ, харин удхын болон үгүүлбэриин хүсөөр хабсарһан хоёр гү, али хэдэн юрын мэдүүлэлнүүдэй хабсарал. Жэшээнь: Уһа горход мэлмэрнэ, уула, тала уняартана.
Холболтогүй орёо мэдүүлэлнүүд удхаараа ниилэлдэһэн (тоолоһон, һубариһан, зүрилдэһэн харилсаатай) ба дахалдаһан (тайлбарилһан, шалтагаалһан, хойшолонгой харилсаатай) холбоотой юрын мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн байдаг.
нэгэ юрын мэдүүлэлынь нүгөөдэтэеэ тусхай ниилэлдүүлһэн ба дахалдуулһан холболтонуудай болон холболто үгэнүүдэй хүсөөр хабсарһан орёо мэдүүлэл. Жэшээнь: Шалгалта дүүрэг, тиигээд амаруужамди. Үглөөдэр эртэ намар болохогүй гэһэн бодол ехэ эндүүтэй байба. (Ж.Т.)
хабаатай үгынгөө урда тээ табигдаха зуураа, гэхэ, гэхэ, гэдэг, гээшэ, болохо, гү али г.м. үгэнүүдээр тэрээнтэеэ холбогдодог элирхэйлэгшэ. Жэшээнь: Гэнтэ гэшхүүр дороһоо Тайга гэдэг нохойнь сошордонгёор хоер гурба удаа һаб-һаб хусаад абана. (Ц.Д). Эдэнэр «Артек» гэжэ бүхэсоюзна пионерлагерьта амаржа байгшад мүн. (Ж.Б.) Улаахан хүгшэнэй Арсалан гэжэ хүбүүниинь малда ехэ мээхэй. (Ч.Н.)
ямар нэгэн ойлгомжо тэмдэглэһэн хоёр гү, али хэдэн дүүрээгүй үгүүлбэритэй үгэнүүдэй хабсарал. Жэшээнь: Һонин ном, нуурһаа сэбэр уһатай г.м.
Холбуулалнууд байгуулгаараа 2 хубиһаа бүридэнэ: гол болон дулдыданги үгэнүүдһээ. Жэшээнь: дулаан үдэр:
дулаан – гол үгэ
үдэр – дулдыдаһан үгэ болоно
юумэн тухай юрэ мэдээсэжэ хэлэһэн мэдүүлэл. Жэшээнь: Урда сагһаа хойшо буряадууд түмэрөөр, мүнгөөр, туулгаар, алтаар урлал хэдэг байһан.
юумэнэй болон үйлын хубилалта тухай юрэ мэдээсэһэн һанал тэмдэглэһэн удхатай найруулал. Жэшээнь: Үнгэрһэн зун бороо хура хомор байжа, ган гасуур болоһон дээрэһээ үбһэн бага абтаһан байгаа. Тиигээд намар эртэ ехэ саһан орожо, адууһа мал бэлшэхэ аргагүй боложо, үбһэ эдижэ эхилбэ. Үбэлэй хахадта үбһэгүй боложо, хорёо хааһан айлнууд үргэлжэдөө шахуу гэхээр болобо. Бургааһа хадажа, малдаа эдюулнэ, теэд тэрэнь юун мүртэй үл залгахань даа. (Х.Н.)
гансал нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрһоо гү, али тэдэнэй али нэгэнһээнь бүридэһэн мэдүүлэл. Жэшээнь: Хабар ерэбэ. Дулаарба. Үдэшэ.
арадай ажабайдалай хүгжэхэдэ, юумэнүүдэй, үзэгдэл болон үйлэнүүдэй хэрэглэгдэхэеэ болиһон хуушан нэрэнүүд. Жэшээнь: урда сагта хүнэй “нюдэн” гэһэн үгые “нята” гэдэг байгаа, тиимэһээ «нята» архаизм болоно.
хэн? гэһэн асуудалда харюусаһан юумэнэй нэрэ. Жэшээнь: аба, багша, басаган. Бага наһандаа үелһэн нүхэр (хэн?) гээшэ хододоол зүрхэндэ инаг һайханаар һанагдажа ябадаг. (Ц.Ж.)
юун? гэһэн асуудалда харюусаһан, хүнһөө бэшэ юумэ, амитадые тэмдэглэһэн юумэнэй нэрэ. Жэшээнь: самса, гол, тала, үдэр, нохой. Үндэр добын (юунэй?) оройһоо шарга дээрэ (юун дээрэ?) һуугаад, уруугаа хиидэжэ ябахаһаа үлүү һайхан ямар жаргалюун байхаб!
дахуулал байгуулһан причасти гү, деепричасти. Жэшээнь: Хонид һалхи һүрин, үглөөнэй һэрюундэ бэлшэнэ. Нэгэ үглөөгүүр Серёжын бодоходо, айлшад ерэһэн байба.
мэдүүлэл соохи гол үйлэ тэмдэглэжэ, юу хэнэб? яанаб? ямар бэ? г.м. асуудалнуудта харюусадаг мэдүүлэлэй шухала гэшүүн. Хэлэгшээр бүхы бэеэ дааһан хэлэлгын хубинуудай үгэнүүд хэрэглэгдэжэ болоно. Жэшээнь: Дулаарба. Хүдөө зоной һанаае амаруулба. Би юһэтэйб. Улаан-Үдэ – хуушанай хото. Хэлэгшэ юрын ба бүридэмэл, нэрэ ба үйлэ гэжэ илгардаг.
дүтэрхы лексическэ удхатай, нэгэ янзын морфологическа түхэлтэй, адли синтаксическа үүргэтэй бүлэг үгэнүүд. Жэшээнь: юумэнэй нэрэ, тэмдэгэй нэрэ, үйлэ үгэ,зүйр үгэ г.м. хэлэлгын хубинууд болоно.
Буряад хэлэндэ 10 хэлэлгын хуби илгаруулдаг: 1. Юумэнэй нэрэ, 2. Тэмдэгэй нэрэ, 3. Тоогой нэрэ, 4. Түлөөнэй нэрэ, 5. Үйлэ үгэ, 6. Дайбар үгэ, 7. Холболто үгэ, 8. Зүйр үгэ, 9. Дахуул үгэ, 10. Аянгалһан үгэ.
Хэлэлгын хубинууд 3 бүлэг боложо хубаардаг:
1) бэеэ дааһан хэлэлгын хубинууд (Юумэнэй нэрэ, Тэмдэгэй нэрэ, Тоогой нэрэ, Түлөөнэй нэрэ, Үйлэ үгэ, Дайбар үгэ)
2) туһалагша хэлэлгын хубинууд (Холболто үгэ, Зүйр үгэ, Дахуул үгэ)
3) тусхай хэлэлгын хубинууд (Аянгалһан үгэ).
хүнүүдэй хоорондо харилсаха, ухаан бодолоо андалдан ойлголсохо аргые хэлэн гэнэ.
алибаа юумэндэ анханһаа бии байһан шанар, шэнжэ, тэмдэг харуулдаг тэмдэгэй нэрэ. Жэшээнь: хүхэ, жаахан, залуу г.м. тэмдэгэй нэрэнүүд шанарта болоно.
хэлэгшэ нюурай элдэб мэдэрэл (баяр, гайхал, бахарлал, сошордол, уряал, сухал г.м.) харуулан, тусгаар хүсэтэй аялгатайгаар, үгүүлбэритэйгээр хэлэгдэһэн мэдүүлэл. Тэрэнэй һүүлдэ шангадхалай тэмдэг табигдадаг. Жэшээнь: Байз! Хэмши?! Байз гэнэм!
нүхэсэл мэдүүлэлээ дахуулһан, өөрөө ямаршье ондоо мэдүүлэлдэ мэдэлгүйгөөр орёо мэдүүлэлэй бүридэлдэ ороһон юрын мэдүүлэл. Жэшээнь: Трактор машина заһабарилха гэжэ тусхай бригада тогтообо. Тусхай бригада тогтообо гэһэн шухала мэдүүлэл. Трактор машина заһабарилха гэһэн нүхэсэл мэдүүлэлые дахуулна, шухала мэдүүлэлһээ юун гэжэ тогтообоб? гэһэн асуудал нүхэсэл мэдүүлэлдэ табигдана. Тиихэдээ эндэ нүхэсэл мэдүүлэл шухала мэдүүлэлэйнгээ удхые тодорхойлжо, мэдэлдэнь байна.
хэлэндэ ороһон шэнэ ойлгосонуудые тэмдэглэһэн (неологизмууд)үгэнүүд. Жэшээнь: хубилган шэнэдхэлгэ (перестройка), тойрог (округ), компьютер, менеджер г.м. шэнэ үгэнүүд болоно.
шухала мэдүүлэл соохи үгые тодорхойлон, ямар? гэһэн асуудалда харюусажа, тэрээнтэеэ ехэнхидээ гэһэн, гэжэ дахалдуулһан холболтонуудые болон бусад холболто үгэнүүдэй хүсөөр холбогдодог нүхэсэл мэдүүлэл. Жэшээнь: Хара уһан дээрэ үрмэ тогтоожо, хабтагай шулуун дээрэ ногоо ургуулжа шадаха эдитэй, хабатай гэжэ эртэ сагай үльгэр түүхэдэ хэлсэдэг үгэ бии агша бэлэй. (Х.Н.)
үгэ шанарайнь, шэнжынь, хамаадалайнь, тоогойнь г.м. талаһаа тодорхойлон, ямар? али? хэды? хэдыдэхи? г.м. асуудалнуудта харюусадаг мэдүүлэлэй юрын гэшүүн. Жэшээнь: Уужам тэгшэхэн ямар? нугада хүхэ ямар? үбһэнэй хурса ямар? һайхан үнэр анхилна. Тос-тос ямар? гэһэн абяан үдэшын сууряанда соностоно. (Ц.Н.)
үйлэдэгшэгүй гү, али үйлэдэгшэнь мэдүүлэлэй нэрлүүлэгшэтэй тудалдаһан дахуулал. Жэшээнь: Баһа һаарал борохон жэргэмэлнүүд аяар дээгүүр эрбэгэшэлдэн жэргэжэ эсэхэдээ, газарта буужа амарнад. (Жэргэмэлнүүд гэһэн үйлэдэгшэ мэдүүлэлэй нэрлүүлэгшэтэй тудалдана, тиихэдээ дахуулал өөрын үйлэдэгшэгүй). Хара һалхи шууюулан, арһан хөөргөө хүнхинүүлэн, ажалайнгаа үдэрые эхилнэб. (эндэ мэдүүлэлэй үйлэдэгшэ «би» гансал хэлэгшээр (эхилнэб) харуулагдана, дахуулал өөрын амяараа үйлэдэгшэгүй, юундэб гэхэдэ нэрлүүлэлэгшэ дахуулалай үйлэдэгшэтэй тудалдана).
ганса бодол тэмдэглэһэн нэрлүүлэгшэ хэлэгшэтэй, мүн нэгэн гэбэл нэрлүүлэгшэтэй, үгы гэбэл хэлэгшэтэй, тэдээндэ хабаатай үгэнүүдһээ (юрын гэшүүдһээ) бүридэһэн мэдүүлэл. Жэшээнь: Нэгэтэ хабарай хонгор дулаахан үдэр болобо. Дулаарба. Манай хүлеэжэ ядадаг тэнюун хабар.
юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой, түлөөнэй нэрэнүүдээр гаргагдаһан хэлэгшэ. Жэшээнь: Минии аба барилгашан юм. Дулмын тэрлиг хүхэ.Энээниие мэдэхэ хүн ганса тат.
нэгэ үгэһөө бүридэдэг тоогой нэрэ. Жэшээнь: арбан (хэды?), зуун (хэды?), мянган (хэды?)
үйлэ үгын хандаһан, мэдүүлһэн, причастна түлэбөөр гаргагдаһан хэлэгшэ. Жэшээнь: Наран сэсэгэй набша һалбарба, үргэн горхон үерлэн урдаба. Дүү басагамни сэсэрлигтэ ябадаг. Та үглөөдэр хонходооройгты.
хабаатай үгынгөө урда тээ табигдадаг тусхай янзын элирхэйлэгшэ. Юрын хабсаргалта хэн? гэһэн асуудалай хажуугаар ямар? гэһэн асуудалда харюусаһан байдаг. Жэшээнь: Базарай хүгшэн Балжад хонишон, Базарай басаган Бальжамаа хурьгашан баһал бүхөөр нойрлонхой.
нэгэ үгэһөө бүридэһэн холболто үгэ. Жэшээнь: теэд, зүгөөр, болон, баһа, мүн, аад, гэжэ г.м.
бэеэ дааһан нэгэ үгөөр гаргагдаһан хэлэгшэ. Жэшээнь:Наран гараба. Эмшэ хүнэй гар зөөлэн. Юрын хэлэгшэ хажуудаа дахуул үгэтэй гү, али зүйр үгэтэй байжа болохо. Тэдэнь хэлэгшын бүридэлдэ ородог. Жэшээнь:Тэрэ минии нүхэр юм. Газаа хүйтэн гү?
Юрын хэлэгшэ нэрэ ба үйлэ гэжэ илгардаг.
юумэ тэмдэглэжэ, хэн? юун? гэһэн асуудалнуудта харюусаһан бэеэ дааһан нэрэ хэлэлгын хуби. Жэшээнь: эрхим нүхэд – энэ холбуулал соо нүхэд гэһэн үгэ юумэ тэмдэглэжэ, хэн? хэд? гэһэн асуудалда харюусажа, юумэнэй нэрэ болоно.