СУРХАРБААНАЙ ТҮҮХЭҺЭЭ

Эрын гурбан наадан хадаа монгол туургата арадуудай эртэ урда сагһаа эхитэй, ниигэм түрын ехэ баяр байһан түүхэтэй. Бүхэ барилдаан, һурхарбаан, мори урилдаан хадаа эрын гурбан нааданда ородог юм. Эдэ угай зон эртэ хабар сагаан һарада найрлахадаа, табадахи (май) һарада обоо тахихадаа, юһэдэхи 9 (сентябрь) һарада тайлга хэхэдээ, тэмээ, мори урилдуулдаг, дасангуудай найрта бүхэшүүл мүрысэдэг байһан гээшэ.

1918 оной апрелиин 22-то Совет правительство Бүгэдэ ниитын сэрэгэй һуралсал (Всеобуч) тухай Декрет гаргаа һэн. Энэ Декрет Соведүүдэй орон дотор физкультурын хүдэлөөе үргэнөөр хүгжөөхэ хэрэгтэ эхи табиһан байгаа. Спортын гол зүйлнүүдые саашадань хүгжөөхэһөө гадна, СССР-эй арадуудай үндэһэн наадануудые, зарим физическэ упражненинүүдые нэбтэрүүлэн оруулха шухала.

Тэдэ жэлнүүдтэ Буряад орондо хүнүүдые бэе махабадай талаар хүмүүжүүлгые эмхидхэхэ тухай асуудал нэгэнтэ бэшэ табигдаһан байгаа. Буряадай АССР 1923 ондо байгуулагдажа, эрхэтэнэй дайнай ба хариин сэрэгэй булимтархы ябуулгануудай һүүлээр Буряад орондо физическэ культурын хүдэлөөе бодотоор бэелүүлжэ эхилхэ арга олгогдоо һэн.

Партиин Буряадай областной комитедэй 1925 оной августын 25-да болоһон пленумэй “Буряад орондо үндэһэн соёлой байгуулалта тухай” тезисүүд улад зоной дунда физическэ культура ба спорт хүгжөөхэ талаар айхабтар ехэ үүргэ дүүргэһэн юм. Гадна эдэ бүгэдэ соёлой байгуулалтые үргэнөөр хүгжөөхэ хэрэгтэ горитой нүлөө үзүүлээ һэн.

Спортын арадай үндэһэн зүйлнүүд болохо һур харбалгые, бүхэ барилдаае, мори урилдаае олоной дунда үргэнөөр хүгжөөхэ зорилготойгоор ниитэ үндэһэ яһатанай һайндэр – зунай найр – Сурхарбаан Буряадай АССР-эй байгуулагдаһан үдэртэ 1924 ондо түрүүшынхеэ үнгэргэгдэһэн байгаа.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дүүрэһэнэй һүүлээр бүхы орон соохидол адли манай республика дотор бэеын тамирые хүгжөөлгын хүдэлмэри нилээд эдэбхижэһэн байгаа. Ажалшадай бэе махабадаа хатуужуулха хэрэгтэ партийна, совет, комсомолой болон бусад ниитын эмхинүүд гол анхаралаа хандуулдаг болоо һэн. Эдэ жэлнүүдтэ партиин Буряадай обком зоной дунда физическэ культурын-олониитын хүдэлмэри хүгжөөлгын, материально-техническэ үндэһэ һуури байгуулгын асуудалнуудые хэдэн удаа зүбшэн хэлсэһэн байгаа.

Мүнөө элинсэг хулинсагаймнай эршэтэ зугаа эрын гурбан наадан нютаг бүхэнэй зунай найрта үнгэргэгдэжэ, эрхим бүхэшүүлые, һур харбагшадые болон хурдан хүлэгүүдые элирүүлһээр. Эрын гурбан нааданай үедэ илажа гарагшадай хүндэлэлдэ соло дуудажа, “бара-оо, бара!” – гэжэ хашхаралдан, үреэл табижа урданай ёһо заншалые һэргээхэ, хүгжөөхэ шухала. Тиигэбэл арадаймнай һайндэрнүүд бүри үндэр ехэ уг зорилготой, үреэл дэмбэрэл­тэй, улам һайхан ёһо заншалтай болохо байха.

Х-ХII зуун жэлдэ найр нааданай үедэ бүхэ барилдаанай болоходо, хуураар наадажа, хүгжэм хабсаруулдаг байһан юм ха. Гол голойхид өөр өөрынгөө бүхэнүүдые табидаг байгаа. Зүгөөр холо нютагһаа ерэһэн мэдээжэ суута бүхэнүүд барилдаанда хабаадалсаха эрхэтэй байгаа. Тон түрүүн эгээл эрхим бүхэнүүдээ урда урдаһаань харуулжа, хоорондонь хэдэн метр зайтайгаар һуулгаад, саашанхи бүхэнүүдыень хүсэн болон шадабариинь зэргээр һубарюулан һуулгадаг байгаа. Тиигэжэ тэдэнэрэй бэлэн болоод байхадань, эгээл эрхим бүхэнүүдые бодхожо, хоёр тээһээ уулзуулхадань, тэдэнь барилдажа орогшо бэлэй. Буряад барилдаан гээшэ шуранаа, дүрэеэ, арга мэхэеэ харуулха гэһэн гуримтай юм. Барилдаанай дүримэй ёһоор гарайнгаа хурганай үзүүрээр халта газар һабардабал, хаягдаһанда тоологдодог шуу. Хаягдаһан хүн һууридаа ошожо хубсалдаг, хаяһан хүн хүтэлүүлжэ үбгэдэй урда ошожо, шагнал, мүнгэ, заримдаа бүри хадаг абадаг һэн. Илаһан хүн доошоо доошоо һууһан бүхэнүүдэй барилдажа дүүрэхэдэ, түрүүшын дүхэригтэ илаһан бүхэнүүдэй барилдажа үсөөрхэдэнь, эгээ һүүлдэ хоёр бүхэ үлэжэ, түрүү һууриин түлөө барилдадаг һэн.

Барилдаанай арга дүрэ, гохо мэхэ элдэб янзын гээшэ. Томо бэетэй, багжагар хүдэр, шамбай солбон, гаһар хүсэтэй бүхэ хүлөө барюулхаяа айдаггүй. Хүлдэ оромсоорнь, дээрэһээнь хоёр гараараа бэеыень тэбэреэд, үргэжэ хаяжархидаг. Гар, хүл буляасалдажа барилдахада, эгээл гоё барилдаан болодог. Дотор, гадар дэгээ хэхэ, ташаалха, үбдэглэхэ, толгой, гараараа һуга доогуурнь орожо үргэхэ, хүлыень татажа, гэдэргэнь унагааха гэхэ мэтэ арга мэхэнүүд бии.

Хэдышье хүсэ шадал хэрэгтэй байбашье, олонхи ушарта арга мэхээрээ гэнэдхээжэ диилэдэг. Тиихэдэ дүрэ хүсэн хоёрһоо гадна, толгой һайн хүдэлхэ, нүгөөдынгөө арга дүрые эртээнһээ уридшалан тааха, нүгөөдынгөө дүрэһөө гараха зуураа, өөрынь арга мэхээр бүдэрүүлхэ ушар олоор дайралдадаг. Айжа зэбэрбэл, бирахагүйш.

Хаанашье мэдээжэ барилдаашадаараа омогорходог, суурхадаг, үльгэр домогуудые зохёодог гээшэ. “Арсалан бүхэ”, ”Заан бүхэ”, “Нашан бүхэ”, “Абарга бүхэ” гэхэ мэтэ үндэр нэрэ зэргэнүүд, солонууд олгогдодог юм. Иимэ бүхэшүүлые хүлдөө гохо дэгээтэй, гартаа шэртэһэтэй, шүрбэһэтэй, һонор ухаатай, хурса харасатай барилдаашад гэжэ омогорхон нэрлэдэг.

ХХ зуун жэлэй 60-дахи онуудһаа хойшо Сурхарбаанууд дээрэ бүхэ барилдаан илангаяа олоной хабаадалгатай болоо һэн. Урда тээнь 20-дохи, 30-дахи, 40-дэхи, 50-дахи онуудта Даша Очиров, Дамба Гармаев, Георгий Убугунов, Цырен Бадмаев, Тимофей Князев, Нима Хандажапов, Николай Ботхонов болон бусад шалгардаг байгаа. Хойшодоо Николай Лаврентьев, Аполлон Михеев, Борис Бальжинимаев, Михаил Максимов, Владимир Халтанов, Нима Ивахинов, Василий Гармаев, Виктор Баймеев, Геннадий Баймеев, Валерий Иванов, Геннадий Махутов, Фёдор Махутов, Геннадий Манжуев, Владимир Вострецов, Зоригто Буянтуев, Борис Будаев, Владимир Цэдашиев, Мүнхэ Цыдыпов, Михаил Елбаскин, Олег Болонев, Илья Гармаев, Анатолий Лезнов, Анатолий Будунов, Манри Адамов, Юрий Санданов, Олег Алексеев, Вячеслав Мархаев, Гармажаб Цыренов, Баяр Цыренгармаев, Мүнхэ Мункожаргалов, Кирилл Балдаев, Бато Дашинамжилов болон бусад Сурхарбаанай чемпионууд, эдэнэй олонхид “абарга бүхэшүүл” гэһэн үндэр нэрэ солодо хүртэнхэй. Эдэнэй дундаһаа Илья Гармаев – 8 дахин, Геннадий Манжуев – 3 дахин, Борис Будаев, Владимир Вострецов, Олег Болонев, Зоригто Буянтуев тус тустаа 2 дахин абарга чемпионууд болоһон алдартай. Эдэмнай бултадаа СССР-эй спортын мастернууд, уласхоорондын классай спортын мастернууд, спортын габьяата мастернууд гэһэн үндэр нэрэ солонуудтай юм.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ