ҺУР ХАРБААН

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Хори буряадай түүхэшэн Тобын Түгэлдэрэй хэлэhэнэй ёhоор, хори буряадууд 14-hөө дээшэ наhатай хүбүүдээ уялгата номо, hурша барюулжа, харбуулжа hургадаг байhан аад, 1918 онhоо хойшо тэрэ ёhоёо болюулhан гэдэг. Бүри урда сагта сэрэг дайнда, аба хайдагта гарахадань, номо, hурша гээшэ үндэhэн зэмсэг байhан хадань, тэдээндээ hургаха ёhотой байhаниинь эли. Эрэгтэйшүүл “Тэды hаадаг”, – гээд хуули зургаанай дансада ородог байгаа юм.

Номо hуршые дархашуул бүхэн хэдэггүй, тусгаар бэрхэ хүнүүд дархалдаг байгаа. Номые үхэрэй гү, али томо амитанай эбэрые хабтайлгаад, арадань малай шүрбэhэ зузаанаар няагаад, шүрбэhэн дээрээ үшөө хуhанай үйhэ няажа хэдэг юм hэн. Хүбшыень татаха оноонуудые яhаар, эбэрээр хэдэг байгаа. Тон hайнаар хатааhан, ехэнхидээ хур аад, сэб сэхэхэн хуhаар hуршые хэдэг байгаа. Булсууень болон онооень яhаар хэдэг бэлэй.

Хоёр нютагай зон хоорондоо мүрысөө хэжэ, можо харбахаа суглараад байхадаа, тэгшэ сэбэр газарта зураахайнуудаа малтадаг байгаа. Энэнь утаашаа хоёр метр тухай, үргэниинь 15-18 сантиметр, нэгэ хажуудаа эрид, нүгөө хажуунь налуу эрьетэй хоёр зурагар хобоо юм. Тэдэнь хоорондоо 4 метр тухай зайтай байха ёhотой. Эдэ хоёр зураахайнгаа эгээл хоорондо зурылгажа hубарюулаад, 30-40 бүлэнгүүдые үрихэ. Бүлэнгые (hур гэжэшье нэрлэдэг байгаа) иигэжэ хэдэг байгаа. Нэгэ hайн адха нооhые арhаар гү, али зузаан бүдөөр бүридэг. Тэрэнь утаашаа 7-8 сантиметр, бүдүүниинь аягын зэргэ юумэн болохо. Харбаха хүнүүд номоороо газар хэмжэжэ, үреэтэй байhан hурнуудhаа 30 номоной газарта ошоод зогсохо. Хоёр талаhаа эгээл мэргэн хүнүүдынь харбажа эхи татаха юм.


Даша-Нима Эрдынеев.
"Информ-Полис" һониной архивһаа

Хүнэй тудаха бүри зураахайн хажууда бэлэн байhан өөhэдын можын хүбүүд хоолойгоо ниилүүлэн: «Бара-ээ, бара даа, зээ, хүйхэрэй мэргэн!» гэжэ аялгалан дуулалдаад, харайлдан ошожо, тудажа гаргаhан hурыень hөөргэнь асаржа, hууридань табяад, hурнуудаа заhадаг байгаа. Барлалга гээшэ ехэл гоё бэлэй. Арбаад, хорёод хонгор залуу хүбүүдэй хоолойгоо ниилүүлэн барлахадань, аяар холо хүрэтэр зэдэлжэ, харбажа байhан хүнэй урма зоригыень бадаруулдаг hэн бэзэ. Илангаяа үдэшын наранаар барлалдахадань, ая гангын үнэрөөр анхилhан hайхан агаарта амилхаяа газаа гараад hууhан үбгэд, хүгшэд, үнеэгээ hаажа ябаhан hамгад, хони хурьгаяа хуряажа ябаhан үхибүүдшье сэдьхэлээ долгисуулан шагнагша бэлэй.

Буряад нютагуудай солото һур харбагшад 1924 ондо түрүүшынхеэ үнгэрһэн сурхарбаанай һайндэртэ мэргэшүүлэй мүрысөөндэ суглараа. Августын 2-ой үдэр наратай сэлмэг, аятай зохид байба. Агаһаа Алайр хүрэтэр, Баргажанһаа Захаамин хүрэтэр хабтайн нэмжыһэн газар нютагуудаар ноёд һайд, бэеын тамиршад суглараа һэн. Эртэ үглөөнһөө хойшо гоё һайханаар хубсалһан хүнүүд республикын ипподром дээрэ сугларжа, эрын гурбан наада хужарлан хараба. Николай Евгеньевич Левский, Исай Леонтьевич Альцман болон бусад эдэбхитэд мүрысөө эмхидхэһэн байгаа. Совет засагай үедэ һэргээгдэһэн сурхарбаан улам үргэнөөр хүгжөөгдэхэһөө гадна, шэнэ удхаар баяжуулагдаа һэн. Тэрэ ажалай үүсхэл бадаруулһан, политическэ шухала удха шанар олгоһон байха юм.


Алтарганын үедэ. А. Хантаевай гэрэл зураг
Жэшээнь, 1924 оной зун РКСМ-эй Агын аймагай комитет зунай хуралда зүрюугээр ехэ һайндэр – сурхарбааниие эмхидхээ һэн. Ушарынь гэхэдэ, урдандаа дасангуудта зунай хуралда олон мянган зон суглардаг байгаа. Комсомолой эмхидхэһэн энэ һайндэртэ дасангуудһаа 3,5 мянга гаран хүнүүд иишэ ерээ һэн. Мэргэшүүлэй мүрысөөн бүгэдэ ниитын анхарал татаһан, һонирхол үүсхэһэн байгаа. Илагшадта мүнгэн хутага, алтан бэһэлиг барюулагдаба.

1925 оной июниин 11-дэ республикын ипподром дээрэ зунай найр – хоёрдохи сурхарбаан эмхидхэгдээ һэн. Заншалай ёһоор, мэргэшүүлэй мүрысөөн сурхарбаанай наадые нээбэ. Зураахай дээрэ шанга тэмсэл болобо. Дээдэ-Үдын аймагай командын гэшүүд Саранчин Цыренов Цынгэ Васильев хоёрой хоорондо ана-мана тэмсэл боложо, О.Васильев республикын чемпион дахинаа болобо. С.Цыренов хоёрдохи һуури эзэлээ һэн.

Саашанхи жэлнүүдтэ Буряад ороной бүхы аймагуудта сурхарбаанууд үнгэргэгдэдэг, олоной дунда физкультура болон спорт үргэнөөр хүгжөөгдэдэг байгаа. Эдэ жэлнүүдтэ Лхамажаб Базаров (Ивалга), Гомбоцырен Бальжиров (Ивалга), Николай Бурзаев (Боохон), Бальжинима Санджиев, Дамба Дабаев, Дондог Мункоев (Дээдэ-Үдэ), Нима Найдано (Ага) болон бусад сурхарбаануудта шалгаржа, республикын чемпионууд болоһон юм. Элитэ мэдээжэ уран зохёолшод, ниитын ажал ябуулагшад Хоца Намсараев, Намжил Балдано үндэһэн спортын зүйлнүүдые, тусхайлбал, һурхарбаае хүгжөөхэ талаар эдэбхитэй хүдэлмэри ябуулдаг бэлэй.

Бэеэ һорижо, мэргэжэл шадабаритай спортсменүүд болоһон хүбүүд дайнда хабаадахадаа, ехэ амжалта туйлаа һэн. “Ворошиловска мэргэн буудагшад” снайпернууд болоһон байгаа. Хүдэр шамбай барилдааша хүбүүд ямаршье частьда алба хэхэдээ, түрүү зэргэдэ ябаа. Мориндо бэрхэ хүбүүд Буряадай морин сэрэгэй дивизиин сэрэгшэд боложо, Москваһаа Берлин хүрэһэн габьяатай.

1948 ондо Буряадай АССР-эй байгуулагдаһаар 25 жэлэй ойтой дашарамдуулан, бүхы аймагуудта сурхарбаанууд үнгэргэгдөө һэн. Ниислэл хотодо болоһон зунай найрта Николай Левский, Исай Альцман, Леонид Бобыкин, Николай Соловьев болон бусад тамиршадай жагсаалые толгойлбо. “Спартак”, “Динамо”, “Большевик” болон бусад спортын бүлгэмүүдэй гэшүүд хабаяа туршабад.


Дасанай найрта. "Информ-Полис" һониной архивһаа

Зэдын мэргэн Д.Цыдыпов һайн үрэ дүн харуулжа, республикын чемпион болобо. Ц.Жигжитов (Хяагта) хоёрдохи шанда хүртэһэн байгаа. Хойто жэлдэнь болоһон республикын сурхарбаан дээрэ, хорин жэлэй урда тээхидэл адли, ивалгынхид онсо шалгараа һэн. 10 аймагһаа ерэһэн 32 мэргэшүүл сооһоо Дондог Мункоев илажа, чемпионой улаан лентээр шагнагдаһан юм.

1956-60-дахи онуудта Агын тойрогой бүхы нютагуудта һур харбалга илангаяа үргэнөөр хүгжөөгдэдэг һэн. Дагба-Жалсан Чимитов, Дондог Намсараев гэгшэд эндэ ехэ үүргэ дүүргэһэн байгаа. Саашадаа Б.Лхамажабон, Ц.Балданов, Ц.Генденов, Д.Чимитов, Д.Дансаранов болон бусад хуушанай эбэр номоор харбалгые нилээд хүгжөөгөө бэлэй. Урда-Ага, Ага-Хангил, Хара-Шэбэр нютагуудта һур харбалгаар мүрысөөнүүд ходо ходо үнгэргэгдэдэг болоһон юм. Дүрбэн команда байгуулагдаба. Балданов, Найдано, Бадмаев, Дугаржапов, Лхамажабон, Дамдинов, Рыгденов, Жапов, Цырендоржиев, Бадмажабэ болон бусад эдэ командын бүридэлдэ ородог байгаа.

1957 ондо Москвада студентнэр болон залуушуулай бүхэдэлхэйн зургаадахи фестивалиин программын үндэһөөр һур харбалгаар мүрысөөн уласхоорондын дүримөөр үнгэргэгдөө һэн. Чехословакиин, Финляндиин, Швециин, Польшын ба бусад оронуудай мэргэшүүл мүрысөөндэ хабаадаба. Москвагайхид, ороноймнай спортын олониитэ, спортдо дуратайшуул Уласхоорондын федерациин дүримэй ёһоор харбалгатай танилсаа һэн. Агын тойрогой түлөөлэгшэд Д-Ж.Чимитов, Д.Батоев, Ц.Дугаржапов гэгшэд “Авангард” стадион дээрэ эбэр номоор һур харбажа, сугларагшадые һонирхуулаа, гайхуулаа бэлэй. Эндэһээ СССР гүрэндэ, манай республика дотор һур харбалгын спорт хүгжэжэ захалһан байгаа гэхэдэ алдуу болохогүй.

1960 гаран онуудһаа республикын зунай найр дээрэ эрын гурбан наадан заабол үнгэргэгдэдэг болоо һэн. Сэлэнгын аймагай комбайнер, жолоошон Батажаб Бальчинов, Баргажанай аймагай багша Дашинима Эрдынеев, Буряадай багшын дээдэ һургуулиин кафедрые даагша Лев Николаевич Устинов, республикын Спорткомитедэй дарга байһан Борис Дамбаевич Санданов, Климентий Улаханов, Дандар Дансаранов болон бусад манай Буряад орондо һур харбалгые үргэнөөр хүгжөөлгын эхи табиһан юм. Саашадаа “Урожай”, “Буревестник”,


Бальжинима Цыремпилов.
"Буряад Үнэн" һониной архивһаа
“Спартак”, “Динамо” бүлгэмүүдтэ олон арбаад, зуугаад СССР-эй спортын мастернууд, уласхоорондын классай спортын мастернууд, спортын габьяата мастернууд ургажа гаранхай. Аха дүүнэр Вячеслав болон Виктор Гуровууд, Цыренжаб болон Цынгунжаб Будаевууд, Анатолий Гармаев, Эрдэм Санжиев, Виктор Игумнов, Виталий Абрамов, Евгений Попов, Галина Эрдынеева, Елена Посельская, Людмила Тихонова, Дэнжу Очирова, Светлана Тараскина, Борис Цыбиков, Цыденбал Цыренжапов, Аркадий Бутхаев, Цыбикмит Жамьяндашиева, Янжима Цыренжапова, Светлана Николаева, Ирина Лукашевич, Жанна Тухалова, Валентин Дарханов, Дулмажаб Базарова, Константин Эрдынеев, Гэрэлма Эрдынеева, Бальжинима Цыремпилов, Ханда-Цырен Гомбожапова, Шэтэһээ аха дүүнэр Мэлс, Ким, Икс Дабаевууд, үбгэн һамган хоёр Михаил болон Галина Архиповтан, Владимир Ешеев, үбгэн һамган хоёр Светлана Жигжитова болон Мүнхэ-Бадраа Дашицыренов, эгэшэ дүүнэр Наталья болон Ольга Болотованууд, Надежда Бадмацыренова, Баяр Баденов, Булат Бадмаслов болон бусад һур харбалгын талаар ехэ амжалтануудые туйлажа, Буряад ороной, буряад арадай нэрэ түрые улам дээшэнь үргэһэн байна. Владимир Ешеев, Ханда-Цырен Гомбожапова, Мүнхэ-Бадраа Дашицыренов, Бальжинима Цыремпилов гэгшэд СССР-эй ба Россиин спортын габьяата мастернууд болонхой.

Батажаб Бальчинов, Дашинима Эрдынеев, Галина Эрдынеева, Вячеслав Гуров, Цыренжаб Будаев, Анатолий Гармаев, Дэнжу Очирова, Борис Цыбиков, Аркадий Бутахаев, Константин Эрдынеев, Цыбикмит Жамьяндашиева, Янжима Цыренжапова,Светлана Николаева, Валентин Дарханов, Дулмажаб Базарова, Ханда-Цырен Гомбожапова, Гэрэлма Эрдынеева, Бальжинима Цыремпилов болон бусад буряад арадай зунай найр нааданай – Сурхарбаанай чемпионууд болоһон алдартай.

Эрын гурбан нааданай нэгэн – һур харбалгаар буряад арад хэзээдэшье омогорхон байдаг, юуб гэбэл, хёрхо харасатай, эрхиидээ эдитэй мэргэн хүбүүд, басагаднай Европын, дэлхэйн чемпионаадуудаар жэлһээ жэлдээ илажа, Буряад ороноо суурхуулжа байдаг.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ





2008 ондо Бээжэн хотын Олимпиадада хүрэл медальда хүртэһэн Агаһаа гарбалтай буряад һуршан Баир Баденов. Гэрэл зурагууд:sports.ru, video.sibnet.ru



<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>