ҺУР ХАРБАЛГА. Л. ЛИНХОВОИН

Гэрэл зураг: tigersontearoad.wordpress.com

Энэ наадые урдань һур харбаан гэдэггүй, миин лэ һур гэжэ нэрлэдэг һэн. Имагтал энэ наадан эрэгтэйшүүлэй зугаа байгаа. Энээнээ ехэл хүндэтэйгөөр һанадаг, бэшэ бэшэ наадан зугаануудтай жэшэшэгүй дээгүүр тоолодог байгаа юм даа. Минии мэдэхэдэ, 15-16 наһатай хүбүүдһээ эхилээд, далаадтай үбгэд хүрэтэрхи ехэшүүл энэ нааданда хабаадалсадаг һэн. Наяадтайшье үбгэд һур харбаанай хажууда ерэжэ, нэгэ хэһэг һахижа, заримдаа хэдэн годли табяадшье үзэдэг бэлэй. Хори буряадай түүхэшэн Тобын Түгэлдэрэй хэлэһээр, хори буряадууд 14-һөө дээшэ наһатай хүбүүдээ уялгата ёһоор номо, һурша барюулжа, харбуулжа һургадаг байһан аад, 1816 онһоо хойшо тэрэ ёһоёо болюулһан байгаа. Бүри урда сагта сэрэг дайнда, аба хайдагта гарахадань, номо, һурша гээшэ үндэһэн зэбсэг байһан тула тэдээндээ һургаха ёһотой байгаа һэн. Эрэгтэйшүүл тэды һаадаг гээд хуули зургаанай дансада ородог байгаа юм.

Хоёр нютагай зоной хоорондоо мүрысөө хэжэ, можо харбаха үедэ архи уужа, гэргэ басагадай хойноһоо гүйхэ гээшэ тоншье хорюултай һэн. Хонон үнжэн һур харбаа һаа, үбгэдынь залуу хүбүүдэйнгээ һүниндөө зайхагүйн тула хоорондоо хэжэ хонодогшье ушарнууд байгаа. Бүри урдань хүүгэдэй һагсараад байхада, аба хайдагай болоо һаань, үбшэн хүүгэдээ аба хайдагай тооһондо оруулха гээд, абашанай ябаха харгын хажууда абаашадаг һэн.

Минии мэдэхэдэ, хүниие һур харбагты, энэ наада шудалагты гэжэ ехэ идхадаггүй, дуратайл зон сугларжа зугаалдаг байгаа. Тээ июниин тэнгээр һур харбажа, һорёо хэжэ эхилдэг һэн. Һая бултайжа байһан ногооной толгой таһалагдаха гэжэ эртүүр, дулаан боломсоор, һур харбахаяа сээрлэдэг байгаа. Али нэгэн айлда сугларжа, һур харбая гэжэ зүбшөөл һурахадань, арсаха айл байдаггүй һэн. Сугларһан зониие бултынь сайлуулаад, шадалтай айл һаа, шүлэ шанажа эдюулдэг байгаа. Хамтадаа һорёо хэдэг нэгэ нютагай зон нэгэ зураахай болодог һэн.

Хоёр зураахайнхид хэлсээ хэжэ, хоорондоо мүрысэдэг байгаа. Иимэ хэлсээ баталхын тула хоёр талаһаа хүнүүдые томилходонь, тэдэнь уулзажа, али али талаһаа хэды хүн хэды үреэ харбахаб, хэды мүнгөөр, хаана, хэнэйдэ гэхэ мэтэ иимэрхүү зүйлнүүдые хэлсэдэг һэн. Адагынь 12 хүн нэгэ талаһаа байха ёһотой. Хоёр талаһаа 24 хүн нэгэ бүлэг боложо, нэгэ зураахайда харбаха, 48 хүн һаа, хоёр зураахайда. Теэд хэлсээнэйнгээ ёһоор, хоёр гү, али гурбаншье зураахай болодог һэн. Хүнүүдэйнгээ тоое тодорхойлон хэлсэхэ зуураа али али талаһаа толгойлхо нэгэ нэгэ хүеэ тэдэнэй тоодо оруулалсадаг байгаа. Һур харбагшадые толгойлхо хүн нютагайнь эгээл хүндэтэй үбгэд байнтуу һэн.

Алтаргана 2008

Хүн бүхэн 5-5 лабаартай байдаг һэн. 5 дахин тудажа, үридхыгөө (нормоёо) абаха ёһотой юм. Нэгэ талынь зон 60 лабаартай, хоёр талынхид хамтадаа 120 лабаартай байдаг бэлэй. Хоёр талын 12-12 хүн хамтадаа 120 дахин тудахадаа, нэгэ үреэ дүүргэхэ юм. Теэд хэды үреэ харбахаяа хэлсэдэг байгаа гэжэ хэлэгдээ һэн.

Болзорто үдэрэйнгөө ерэхэдэ, хоёр талын зон номо һуршануудаа, эдихэ хүнэһэеэ абаад, тогоо бариха хүниие, мори хараха хүниие хүлһэлжэ абаад, хэлсээтэ газартаа суглардаг байгаа юм. Һур харбаха хүнүүдһээ гадна һурша тэхэрюулхэ, барлалсахын тула залуу хүбүүд ошолдодог һэн.

Хоёр талынхид суглараад байхадаа, тэгшэ сэбэр газарта зураахайнуудаа малтадаг байгаа. Энэнь утаашаа хоёр метр тухай, үргэниинь 15-18 сантиметр, нэгэ хажуудаа эрид, нүгөө хажуунь налуу эрьетэй хоёр зурагар хобоо юм. Тэдэнь хоорондоо 4 метр тухай зайтай байха ёһотой. Эдэ хоёр зураахайнгаа эгээл хоорондо зурылгажа һубарюулаад, 30-40 бүлэнгүүдые үрихэ. Бүлэнгые (һур гэжэшье нэрлэдэг һэн) иигэжэ хэдэг бэлэй. Нэгэ һайн адха нооһые арһаар гү, али зузаан бүдөөр бүридэг юм. Тэрэнь хоёр талаһаа тэгшэхэнээр хюрөөдэжэ тайраһан монсогор модоной маягта, утаашаа 7-8 сантиметр, бүдүүниинь шаазан аягын зэргэ юумэн болохо.

Һур үригдэжэ бэлэн болоод байхадань, харбажа эхилдэг байгаа. Нэгэ зураахайда хоёр можоһоо хамтадаа 12-12 хүн харбаха һаа, булта гаража харбадаггүй, харин 6-6 хүниинь нэгэ таладань гаража харбаха. Наранай гараха талаһаа эхилжэ харбаха ёһотой юм. Харбаха хүнүүд номоороо газар хэмжэжэ, үреэтэй байһан һурһаа 30 номоной газарта ошоод зогсохо. Тиихэдэнь зураахайн дэргэдэхинэй «һур сагаан!» гэжэ хашхархада, хоёр талын эгээл мэргэн хоёр хүнүүдынь харбажа, эхи татаха юм. Эдэнэр зэргэлжэ байгаад, ээлжэлжэ байжа, хоёр хоёр һурша табиһаар найма наймые табяад болиходонь, удаадахи хоёр хүн харбаха ёһотой. Тиигэһээр алишье талын 6-6 хүн харбажа дүүргээд, зураахайнгаа хажууда ерэхэдэнь, удаадахи 6-6 хүн һурайнгаа нүгөө талада ошожо харбаха.

Нэгэ хүн таба тудажа, 12 хүн 60 тудахадаа, үридхыгөө (нормоёо) дүүргэһэндэ тоологдодог байгаа. Теэд хүнүүд хуу адли бэшэ, 7-8-шье, 1-2-шье тудаһан хүн байдаг юм. 60 лабаараа бултынь абажархёо һаа, саашань тудахадаа, нүгөө талынгаа лабаарта орожо, хонжожо эхилдэг һэн. Тиигэ тиигэһээр олон үридхы харбатараа, нэгэ можонь ходо мэргэлээд, нүгөө можонь ходо алдаад байбал, нэгэдэхинь хоёрдохиингоо 60 лабаарынь дууһатар (үридхын хооһортор) шүүдэг байгаа юм.

Илаһан хүн бүхэн хэдэн мохоорхо худалдажа абаха зэд шүүгшэ һэн. Зүгөөр нэрэ алдараа суурхуулан, тэрэ зураахайнь тэрэ зураахайнгаа үридхые хооһолоо гэлсүүлэн, гэртээ харихаяа мордоходоо, дуу дуулалдан тарагша бэлэй. Хүн харбахадаа, һуршамни ошожо, үреэтэй байһан бүлэнгүүдые сэхэ тудаг гэжэ һанагша һааб даа. Зүгөөр һуршань зураахайн наада хобоогой досоо унажа, һураа тудажа, зураахайн саада тээхи хобоогой саана гаргаа һаань, тудаһанда тоологдохо юм. Хэрбээ һуршань сэхэ буужа тудаад, һураа гаргаагүй һаа гү, али зураахайн урдахи зурлаа хүрэнгүй газарта унаад, саашаа ошоходоо, һураа гаргаагүй һаа, тудаһанда тоологдохогүй.

Хүнэй тудаха бүри зураахайн хажууда бэлэн байһан өөһэдын можын хүбүүд хоолойгоо ниилүүлэн: «Барээл бара даа, зэй хүйхэрэй мэргэн!» — гэжэ аянгалан дуулалдаад, харайлдан ошожо, тудажа гаргаһан бүлэнгынь һөөргэнь асаржа, һууридань табяад, һурнуудаа заһадаг һэн. Барлалга гээшэ ехэл гоё бэлэй. Арбаад, хорёод хонгор залуу хүбүүдэй хоолойгоо ниилүүлэн барлахадань, аяар холо хүрэтэр зэдэлжэ, харбажа байһан хүнэй урма зоригынь бадаруулдаг һэн. Илангаяа үдэшын улаан наранаар барлалдахадань, ая гангын үнэрөөр анхилһан арюун һайхан агаарта амилхаяа газаа гараад һууһан үбгэд, хүгшэд, үнеэгээ һаажа байһан һамгад, хони хурьгаяа хуряажа ябаһан үхибүүдшье сэдьхэлээ долгисуулан шагнагша бэлэй.

Эхилхэдээ 30 номон газарһаа харбадаг байгаа. 60 лабаарайнгаа хахадыень абаад байхадаа, 20 номоной зайда орогшо һэн. Хэдынэй үедэ орохобибди гэжэ анха хэлсэхэдээ элишэлдэг байгаа. Харба харбаһаар байтарнь, хоёр талын лабаарһаа хамтадаа долоон лабаар үлөөд байхадань: «Гарһаа!» гэжэ зураахайн хажууда байгаашад ооглон, дохёо үгэхэ. Тиихэдэнь харбажа байгшад ээлжэлээд, 2-2 һурша табижа байһанаа, 1-1 һурша ээлжэлэн харбадаг һэн.

Хоёр талын нэгэ нэгэ үбгэд зураахайн хажууда һуугаад, өөр өөрынгөө зоной тудаха бүри урдаа обоолоотой байһан 44 шагай гү, али жэжэхэн шулуунһаа нэгэ нэгээр абан, ондоо газарта табижа байдаг юм. Шагайнуудайнгаа дууһахада, үреэтэй һурнуудайнгаа захаһаа абаха. Иигэжэ һурһаа абалгань таналга гэжэ нэрэтэй. Нэгэ һур гаргахадань, нэгэ шагай абаха, зүгөөр ластии тудаа һаань, хоёр шагай. Ластии гээшэнь үригдэһэн бүлэнгүүдэй тон дундань хабшуулһан аад, юрын бүлэндэ орходоо үндэршэг, шодогорхон, дээрээ улаан залаатай нэгэ бүлэн юм. Ластии хүнэй тудажархихада, хэмгүй ехээр баярлан, хашхаралдан харайжа буугшад һэн.

Хэды үреэ харбаха гэлсээ һэм, тэрэнээ дүүргэхэдэнь, можын эсэслэл болодог байгаа. Тиихэдээ зураахайнгаа дунда нэгэ монсогор бүлэн табяад, хоёр талын нэгэ-нэгэ эрхим мэргэшүүл 30 номоной зайда ошожо, тэрээниие харбаха юм. Тэдэ хоёр түрүүн харбаха эрхэ олохын тула ара нюргандаа али гартаа баряад байһан үбгэнэй һуршые таадаг һэн. Тааһан хүниинь түрүүлжэ харбадаг бэлэй. Иигэжэ нэгэ бүлэн харбалгые зураахай бүтүүлгэ гэдэг юм.

Можо дүүрэжэ, булигдаһан талань хүхюугүйшэг, булиһан талань энеэдэтэй, наадатай, шууяатай мордогшо һэн. Булиһан талань мүнгэ шүүжэ ошохо бэшэ ха юм даа. Үридхын хооһорторшье шүүгээ һаа, можодо ябаһандаа гарзатахаһаа бэшэ юумэн үгы гэлсэгшэ бэлэй. Шүүһэн мүнгэниинь гэхэдэ хэдыхэн зэд байдаг байгаа. Теэд бултанайнгаа эдихэ хони худалдажа абадаг, моришон, тогоошонуудтаа хүлһэ түлэдэг, тэрээнһээ гадна гэртэхи ажалынь һаатадаг һэн.

Бүри урда сагта, 20-дохи зуун жэлһээ урагша, түнхэ харбадаг һэн ха. Диаметрээрээ метр хүрэхэгүй түхэреэн һэеые арһаар бүреэд, тон тэгэн дундань нэгэ нүхэ, тэрэнэй дүрбэн зүгтэ нэгэ нүхэ, хамтадаа табан нүхэ гаргадаг байгаа. Элдэб үнгэтэй бүд гү, али арһаар таглаа хэжэ, нүхэнүүдые тагладаг һэн ха. Энэ түнхэ гээшэ. Зарим нютагта түнгэ гэдэг байгаа юм. Хүнэй тухай үндэр хоёр гасуу газарта зоожо, дээгүүрнь тээг хээд, тэрэнэйнгээ хоорондо түнхэеэ гурбан тээшэнь татажа зүүхэ. Тиигээд лэ хэлсээнэйнгээ ёһоор, 15-40 номоной газарһаа харбадаг байгаа. Тон дундань нүхэнэй таглаагай гаратар харбаһан хүн эрхим, захаархи нүхэнүүдэй гурбан хубиин хоёр хубиие, нүхэнүүдые тудангүй, миин лэ һэеы тудаһан хүн гурбанай нэгэ хуби шан абадаг байгаа юм.

Номо, һурша тухай хэды үгэ хэлэлтэй байна. Эдэниие дархашуул бүхэн хэдэг бэшэ, харин тусгаар дархашуул хэдэг һэн. Номые үхэрэй гү, али ондоо томо амитанай эбэрые хабтайлгаад, ардань малай шүрбэһэ зузаанаар няагаад, шүрбэһэн дээрээхуһанай үйһэ няажа хэдэг юм. Хүбшынь татаха оноонуудые яһаар, эбэрээр хэгшэ һэн. Һуршые тон һайнаар хатааһан, ехэнхидээ хур аад, сэб сэхэхэн хуһаар хэдэг байгаа. Булсууень болон онооень яһаар хэдэг бэлэй.

Лодон ЛИНХОВОИН