НОМО ЭРДЭНИ
|
Номонь боди сагаан сэдьхэлэй тэмдэг, Һурша годлинь мэргэн бодолой тэмдэг – Боди сэдьхэл, мэргэн бодол, Нэгэдэбэл хүсэл бүтэхэ мүн Буддын шажанай номнолһоо |
 Гэрэл зураг: Hamid Sardar |
Һур харбалга хаанаһаа эхитэйб? Хэн зохёожо һанаа хаб? Мөөри сахариг һанажа бүтээгшые мэдэнэгүйбди, тэрээн мэтэ хүн түрэлтэнэй һанаанда зайда харбадаг зэбсэгэй эхи табигшын нэрэ мүн лэ үлөөгүй.
Холбоото Штадуудай, Африка Европын, Азиин, Мадагаскартахи, Энэдхэгэй аралай, анха балар ниигэмтэн, зүгөөр манайшье узуур эртын хулинсагууд агнуури хэжэ хоолойгоо тэжээхэ арга бэдэрһээр годли номо зохёожо болоо. Удангүй дайнай зэбсэг болгоһоор эллингүүд, римэйхид, норманнууд, англи-саксонгууд, дунда зуунай үеын сэрэгшэдшье, хаа хаана, саана наанагүй номоор харбаха мэргэжэлээ саг үргэлжэ нарижуулжал байгаа.
 |
Хоёр метр утатай улаан модон (тис) номоор харбааша солото хүбүүн Робин Гуд үнэхөөрөө байһанш юм гү, али үгы гү гэһэн асуудал мүнөөш болотор нэгэ харюугүй. Гэбэшье сэхэ шударгы тэрэ дээрмэшэнэй үеһөө үшөө холо урда һур харбалга ажабайдалай горитойхон хуби эзэлдэг байһан гэжэ арсалтагүй. Түүхэ шэнжэлэгшэдэй хэлэдэгээр, Христосай мүндэлхэһөө аяар 14 зуунай саана эртын урдын Шүүмер уласай удамарша Саргон хаан харбагшадаа эгээл эрхим сэрэгшэд гэжэ ехэ хүндэлдэг байһаниинь мэдээжэ болонхой. 200 алхам зайда бухын нюдэнэй зэргэ сагаалса тудахагүй һаа, яяр янданда тоологдог байһаниинь эли. Нэгэ зариманиинь 70 алхамда һамарай эшэхэниие оножо таһалдаг байһан аабза. Бэлигтэй бэрхэ харбашадай тоодо эртэ урданай Египтын фараон хоёр дугаар Рамзесые нэрлэмээр байха. Скиф яһанай харбагшад “хахад дэлхэй эзэмдэгшэ” Дарий хаанай зориг алдахуулдагынь мүн лэ түүхын баримтануудта үлэнхэй байдаг.
Зүүн зүгэй арадуудай номо эгээл шанга, түргэн һомотой байһан аабза. Олон зүйлһөө бүридхэгдэн бүтээгдэжэ, ниилээдхэн гайтай зэбсэг болоо. Мал адууһаяа үдхөөшэ нүүдэлшэ зоной жорхой бэрхэ дархашуул хони ямаанайнгаа эбэр, арһа шүрбэһыень буйлуулан элдэжэ, улам холые дабаха номо годли зохёожо одоол ормыень олоо хаш.
Эмээлһээ буухагүй шахуу нүүдэлшэ зантай элинсэгүүднай болохо хуннууд бусад уладта һэлмэ, һэеы гэр, эмээлэй дүрөө гэхэ мэтэ, тэрэшэлэн онсо шэнжэтэй, хумигдажа эбхэгдэдэг эбэр номо бэлэглэһэн гэжэ түүхэ шэнжэлэгшэд тоолодог. Аяар хахад модоной зайда һомоёо һэтэ эльгээдэг номо зэбсэгынь хүршэнэрөө түрижэ, газарыень эзэмдэхые баадхажа магад. Үнэхөөрөөшье, гүннүүдэй (хунну, хитадаар – сюнну, буряадаар – хүнүүд) дайлан эзэмдэһэн дайда дэбисхэр мүнөөнэйшье сагаар бодоходо мантан ехэ даа. Һанаад үзэхэдэ 500 метр гээшэмнай буугааршье буудаһанһаа дутуугүй бэшэ гү? Угайдхадаа эртын дүлэ сасаргааша сахюур бууһаа хэзээш сааша һомоёо хаяха эршэтэй болоно.
 |
Байгалай саанахи (Забайкалье), Монголой газарнуудаар хэгдэһэн малталганууд (тэрэ тоодо Доодо Ивалгын хүүр) хуннуудай зэр зэбсэгүүдэй ямар байһые бодото дээрэнь харуулжа үгөө. Дайшалхы номонь яһаар, эбэрээр бүридхэгдэнхэй. Бүхэ хүдэр татасатай, 1,5 метр тухай утатай. Соолон сохихо хүсэниинь, багсаахадашье, аргагүй ехэ. Годлинуудайнь зэбэ яһаншье, түмэршье байна. Зарим газарта хүрэл зэбэтэй годлинууд дайралдаа гээд эрдэмтэдэй тэмдэглэлнүүд гэршэлнэ.
Тэрэ холын сагай номонуудай эбхэгдэхын хажуугаар олон зүйлһөө бүридхэгдэнхэейнь гайхамаар. Эршэ хүсыень нэмэхын тула һомойнгоо нюрганда хэдэн дабхар шүрбэһэ няадаг байба. Тэрэнь һунаха агшахашье шэнжэтэй, жэшээнь хүбшыень табюулхада модониинь нүгөө тээшээ хумигдашадаг бэлэй. Археологуудай олоһон номонууд хэдэн зуун жэл газарта хэбтэбэшье үмхирөө, үжөөгүй.
Хүбшэ томохо гээшэ баһал өөрын оньһотой. Ганса шүрбэһөөр бэшэ, мориной дэлһээр, арһа һурааршье томожо боломоор. Номоо хүбшөөрнь татуулһан зандань хадагалхые сээрлэмээр байһан гэхэ. Хэрэгтэйл болоходо өөрсэ аргаар хүсэлэн хүбшыень татаха саг ерэдэг һэн. Элладын Итака олтирогой Одисей хаанай хорин жэлэй аяншалгаһаа гэртээ бусаһан тухай домог һанагдаадхина. Хаан шэрэйдэнь Пенелопа һамганайнь гарта һанаатай хүрьгэдэй дэмы оролдолгонуудай шуһата хойшолон үльгэршэ Гомерэй дуун боложо мүнхэлэгдөө.
 |
Дуутайхан хүбшэ гэжэ дэмы хэлэгдээгүй. Аймаар зэбсэгээр хүгжэм гаргажа наададагшье яһатан байһан байна. Африкын бушменууд, жэшээнь, номодоо резонатор болгожо хулуу (тыква) уяад хангюурдажа жаргагша һааб даа. Хүбшэшье баһал өөрын онол маягтай. Шиигтэхэ дурагүй, норобол һунашаха. Зариман бороогой үедэ тэрэнээ эбэртэлжэ саана нюуха, үгы гэбэл, хэдыгээр абажа ябаха хэрэг гарадаг һэн. Хура бороогой сагта харбалсахаяашье орхихо саг ерэдэг бэлэй.
Дүгэлэнгүй, холын зайда ами таһалха шадалтай эгээл эртын буу зэмсэг мүнөөш болотороо хүн зоной һонирхол татаһаар. Һур харбалга – Олимпиин наадануудай зүйл. Джентельменүүдэй туршалсаанай, фэнтэзи жанрын заатагүй зүйл – эльфнүүдэй оньһон мэргэжэл. Гайхамшагта ута түүхэнь түмэн арадуудай янзын үльгэр домогуудаар баяжанхай. Буряадай Гэсэр хаан, Аламжа-Мэргэн, ородой Илья Муромец, индеецүүдэй Гайавага, баруун Европын Робин Гуд, Вильгельм Телль гэгшэдые ябууд дурдая.
Спортын зүйл гэжэ һур харбалга 15-дахи зуун жэлдэ таража захалба. Нэн түрүүн Швейцарида Вильгельм Теллин дурасхаалда зорюулагдажа ехэ туршалсаан наадан зарлагдаһан байна. Харин мүнөөнэй үедэ таарама дүримүүд һаял 19-дэхи зуунай эсэстэ баталагдаа. 1931 ондо ФИТА гээд һур харбалгын уласхоорондын федераци байгуулагдаба. Тэрэ гэһээр мүрысөө үнгэргэлгын дүримүүд олохон дахин хубилгагдаа. 50-аад онуудаар М-1, М-2 упражненинууд бии болоо. Тэндэ 90, 70, 50 болоод 30 метр зайда эрэшүүл туршалсаха, эхэнэрнүүд – 70, 60, 50, 30 метртэ нюдэнэйнгээ хурсые, гарайнгаа шадалые, гол түлэб һүлдэ сэдьхэлэйнгээ бата бүхые үзэлсэдэг болоо һэн.
 |
СССР-тэ һур харбалга 1950 онуудай хуушаар нэбтэрүүлэгдэжэ эхилээ. Тиигэһээр Москвада, Ленинградта, Украина, Дунда Азиин болоод Кавказай саанахи республикануудта һур харбалгын түбүүд яһала урагшатайгаар тамиршадые һорижо захалаа һэн. Сагай ерэхэдэ Байгалайшье саана һайн һургуули мүндэлөө. Тэрэнэй шаби болохо, буряад яһанай Владимир Ешеев 1987 ондо дэлхэйн чемпионадта абаргалаа һэн. Мүнөө Владимир Николаевич Россиин Һур харбалгын федерациин юрэнхылэгшын тушаал эзэлнэ.
 |
Энэ сагта Урда Солонгосой, Холбоото Штадуудай, мүн Италиин харбаашад мэнэл эрхимлэжэ байдаг. Классическэ аргаар харбахын хажуугаар блочно номоор харбалга дэлгэрээ. Буряадаймнай һур харбагшад – Бальжинима Цыремпилов, Эрдэм Жигжитов, Наталья Эрдынеева гэгшэдһээ эхилээд Росси гүрэнэй суглуулагдамал командын бүридэлдэ олоор оруулагданхай. Агын тойрогой тамиршан Баир Баденов 2008 оной Бээжэнэй Олимпиадада хүрэл медальта һуури эзэлжэ бүгэдэ буряадуудые омогорхуулаа.
Юрэнхыдөө, буряад монгол угсаатан номо эрдэниин һүлдэ үргэжэ ябаха ёһотой. Эрын гурбан нааданай гол зүйл болохо һур харбалга зунай нааданай нэрэнь боложо алдараа – Сурхарбаан.
Мэргэнэй соло дуудуулха гээшэ ехэ буян. Хэр угһаа эдирхэн хүбүүнэй эсэгынгээ хүдэр номые дэлижэ татаха болотороо үндыхэдэнь одоол эрын бэе бэелбэ гээд түрэлхидынь тоолодог һэн. Мориной гүйдэл дунда минутын арбан годли 100 метртэ байһан хэрмэнэй толгойн шэнээн сагаалса тудажа табиха изагуурта мэргэшүүл үсөөн бэшэ бэлэй.
Чингисхаанай сэрэгшэ Зэбэ ноён хоёрдохи годлёороо урдахияа тудажа, зүгыень һэлгүүлдэг байһан гэлсэдэгынь юрэ шааялдаан бэшэ. Мүнөөшье болотор Монголдо залуу басагадһаа эхилээд, үндэр наһатай үбгэд хүрэтэр һур харбажа мүрысэдэг гуримтай аагша. Бидэшье, буряадууд Агуу Талын сэрэгшын үринэр байхабди. Дайсанаа дарахаяа номо годлиёо гартаа баряашгүй һаа, Сурхарбаанай мүрысөөнэй зурлаада гаража, гарайнгаа шандааһа, нюдэнэйнгээ хёрхые мэдүүлэе лэ. Элинсэгүүдэйнгээ зэбсэг үргэжэ, һүлдэеэ бэхижүүлэе лэ!
Бара-ээ, бара даа, хүйхэрэй мэргэн! Хурай!
Бэлигтэ ЖАМБАЛОВ
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |