САРТУУЛАЙ САГААЛГАН
 |
Эртэ урда сагта сартуул буряад зон сагаа һарын найр наадые намарай сагта хэдэг байгаа. Энээн тухай Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаров «Сагаа һара, монголшуудай шэнэ жэлэй һайндэрлэл» гэһэн томо статья соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Урда сагта монгол зон сагаан һарын — шэнэ жэлэй найрые намар хэдэг һэн. «Сагаа һара» гэһэн нэрэнь «цагаа» гэһэн үгэһөө бии болоо. «Цагаа» (творог) гээшые намарай сагта хэдэг ха юм. Намарай баян сагта үнеэнэй һүнэй дэлгэржэ, сагаан эдеэнэй хүнэг һабаар халиха хаһада сагаа, аарсаяа торхо соогоо хэжэ, үбэлдөө эдихэеэ хадагалдаг үе байгаа. Иимэ ушар дээрэһээ сагаан һарын найрые намартаа, малай һүтэй сагта, сагаан эдеэнэй дэлгэрхэ хаһада хуушан ониие үдэшэн, шэнэ жэлээ угтажа сагаалдаг байгаа гээшэ ха».
XIII зуун жэлэй үедэ Хитадые эзэлээд байхадаа, Бээжэн хотодо сагаан һарын найрые монголшуудай намар тэмдэглэһые бэшэһэн аяншан Марко Поло гэгшын дэбтэрһээ баримта Д. Банзаровай статья соо харуулагдана. Тиимэ ехэ найраар дашарамдуулан, Хитадай ноёд сайд сагаа һарын бэлэг болгон, алта, мүнгэ, эрдэниин шулуу, зүүдхэл, үнэтэ торгон бүд, сагаан мори гэхэ мэтын юумэнүүдые хаандаа амаршалга болгон эльгээдэг байгаа.
Монгол, буряад зоной бэлэг сэлэг бэе бэедээ, үхибүүдтээ бирилсадаг заншалтай байһаниинь тэрээнһээ удхатай болоно гээшэ ха. XIII зуун жэлэй хахадһаа хойшо, Буддын шажанай Түб Азиин нютагуудаар дэлгэрхэ үедэ Сагаа һарые хабарай эхин һарада абаашажа, сагаалганай найр наада хэдэг болоһон гэхэ.
Энэнь ямар ушартайб? Үбэлэй хүйтэн һарануудта хүн амитанай, мал адууһанай тэжээл барагдажа, зарим нэгэн ган гасууртай жэлнүүдтэ ядаралай үзэгдэхэ үшар дайралдадаг һэн. Тиимэ хатуу хүшэр ониие дабажа гараһандаа хүхижэ, найр хэхэ ушартай болоно. Мүн үбэлэй хүйтэн саг үнгэржэ, адуу малаа хүл дээрэнь тобир тарганаар ногоон дээрэ гаргабабди, хабараймнай дулаан наран шаража, үдэрнай ута боложо, газар дэлхэймнай гэдэжэ, ногоо набшамнай ургажа, сагаан эдеэн һү һаалимнай дэлгэрхэнь гэжэ хүхидэг, баярладаг байгаа. Тиимэһээ үбэлэй һарын дүүрэхэдэ, хуушан жэл түгэсэбэ гэжэ, шэнэ жэл ерэбэ гэжэ, сагаалганай найр хэдэг болоһон байгаа ха. Тиимэһээ хуушанай сартуул буряадууд сагаалжа ябахадаа, илангаяа үбгэд, хүгшэд уулзажа золгохотоёо хамта:
— Мэндэ амар! Мэндэ сүрэг! — гэлдээд, «Сүрэг тарган оробо гүт?» гэжэ асуудаг һэн.
— Сүрэг тарган оробобди.
— Буруу булшантай, дааган далантай гү?
— Он жэлдэ малтнай тарган оробо гү?
Энэ мэтээр мэндэшэлэлсэдэг заншалтай байһан юм. Урда сагһаа хойшо сартуул буряад зон сагаалхадаа, аймшагтай ехээр бэлэдхэл хэдэг һэн. Үбэлэй һүүлшын һарануудта хамаг хүдэлмэреэ һайса хэжэ дүүргэдэг: түлеэн, үбһэн болоод бусад юумэеэ бэлдэдэг, хото хорёогоо сэбэрлэдэг, талха таряагаа татадаг, эдеэ хоолоо түхеэрдэг, мори тэргэеэ заһадаг, эмээл хазаараа гоёодог һэн ха. Мүн эхэнэр зон сагаалганайнгаа гоё һайхан хубсаһа хунар оёдог, эдеэ, үрмэ, хурууд, тоһо, айрһа, ээзгэй, хиимэ, бууза мэтэеэ бэлдэхэ.
Сартуул буряадай хубсаһан гээшэ нэгэ бага ондоошог маягтай, түхэл янзаараа илгаатай юм. Жэшээлхэдэ: сартуул буряадай малгайнь үндэршэг, шорон оройтой аад, нариихан хабигар нюргануудтай, мүнгэн, шүрэ шэмэгтэй, улаан утаһан залаатай, халюун гү, али булган тойробшотой һэн. Дэгэлнүүдынь (эрэшье, эмэгтэйшье хүнэйхи) шагайдаа хүрэтэр утанууд, эгсэ энгэрнүүдтэй, нарин хоргой дэмбэн эмжээһэнүүдтэй (хүбөөтэй), халюун гү, али булган нюдаргануудтай байдаг һэн. Илангаяа эхэнэр зоной хубсаһан тиимэ бэлэй. Мүн мүнсэгэр мүнгэн тобшонуудтай. Хубсаһанай үнгэнь хүхэ, сэнхир гү, али ногоон торгон байха. Улаан, шара, хара үнгэтэй хубсаһан хорюултай һэн гэхэ.
Залуушуулай дэгэл хубсаһаниинь, нарин торгон, дэмбэн, хоргойшье дэгэл байгаа, теэд бэедэнь тааруу, нарин нягта аад, хормойтой һэн. Һамгадай дэгэл хадаа үргэн (хоёр хурга) улаан утаһан хуняаһатай, үргэн хормойтой, хамба гү, али хоргой торгон аад, алтан саатай уужатай байгаа.
Эхэнэр зоной зүүдхэлнүүд олон янзын һэн: залуу басагад мүнгэлһэн шүрэ татуурга толгой дээрээ зүүдэг бэлэй. Тиимэ шүрэ татуурга гээшэ ехэ үнэтэй сэнтэй байгаа. Гансахан голойнь томо шүрэнь нэгэ бодо малай сэнтэй һэн гэхэ. Шүрэ татуурга хамтадаа 20 — 30 бодото малай сэнтэй байһан гээшэ. Хүзүүндээ зүүдэг гуу, һиихэ, мүнгэн холбоо, шүрэ номинтоёо баһал хэдэн бодо малай сэнтэй болохо. Мүн хэдэ хэдэн алтан, мүнгэн бэһэлиг, бугааг болон үнэтэй юумэ хургандаа зүүдэг байһан юм. Залуу басагад сагаан торгон, ута сасагтай пулаад боодог бэлэй. Илангаяа хадамда ошоходоо, бэеэ орёожо хүрэмөөр ута сасагтай сагаан торгон пулаадаар бэеэ нэмэрүүлдэг заншалтай һэн.
Сартуул буряадай эрэ зон мүнгэн хэтэ, хутага, һоёо, сохилбуури ута мүнгэн ооһороор утаһан бүһэдөө зүүдэг бэлэй. Тиимэ мүнгэн хутагые гэртээ, газаа зүүжэ ябаха гуримтай һэн. Сахюур, уула (модоной хатаһан һархяаг) хоёрые хэтээрээ сохижо ошо гаргадаг, тамхияа аһаадаг, галаа носоодог байгаа юм. Сартуул буряадай мориной эмээл болбол үндэр нарин бүүргэтэй, улаан шара үнгэтэй сагаан мүнгэн гү, али яһаар хэһэн хүбөөтэй, ута үргэн хэжэмтэй, үхэрэй арһа мүнгэлһэн хударгатай, түхэреэн мүнгэн тоборюулгануудтай, элдэб янзын сасаг монсогтой, сагаан эшэгы (һэеы) аад, хүхэ гү, али улаан сэмбэ бүдөөр хүбөөлһэн тохомтой байдаг һэн.
Сагаа һарын гаратар моридоо уяжа, эдеэ уһыень тааруулжа, дэлһэ һүүлыень заһажа зохёогоод, хатаруулжа, жороолуулжа һургадаг, булад тахаар тахалдаг, тэгшэ харгыда табижа һоридог бэлэй.
 "Дэбэсэнэм" ансамбль |
Үбэлэй һүүлшын һарын гушанай үдэрые «Забһарай үдэр» гэжэ тоолоод, тэрэ үдэр бүхы ажалаа дүүргэжэ, бурханаа дэлгэжэ, хадаг яндараа татажа, зулаа бадараажа, санзай табижа, сагаан эдеэ хоолоо, сай һүнэйнгөө дээжые үргэжэ, орон дэлхэйдээ зальбаржа, һайн сагые хүлеэдэг, угтадаг байгаа. Тэрэ забһарые «бүтүүгэй үдэшэ» гэжэ нэрлэдэг. Тэрэ үдэшэндөө бүтүү сэмгэ хахалжа эдидэг, бүхэли мяха «бүтүүртэрээ» зооглохо ёһотой юм. Эдиһэн мяханайнгаа һээр хуха сохихо хэрэгтэй. Һээр хухалжа шадаагүй хүн мүнгэ табиха. Томо бүдүүн һээр ехэ мүнгэнэй болоод, ехэ сууда гарадаг һэн. Тэрэниие хухалһан хүн тэрэ сугларһан мүнгыень бултыень абаха эрхэтэй бэлэй.
Сагаа һарын нэгэн шэнын үглөөгүүр улаан наранай гарахатай адли, газаагаа сан үргэжэ, тэрэнэйнгээ дүрбэн зүгтэнь гаража мүргэхэ. Хангай дэлхэйдээ, хада ууладаа һүнэйнгөө, сайнгаа дээжэ үргэжэ, шэнэ гараһан жэлдээ һайн ябахын түлөө зальбаран шүтэдэг байгаа. Һүүлдэнь гэртээ орожо, бурхандаа зула, сан бадараажа, сагаан эдеэ хоол үргэжэ мүргөөд, үбгөө, эмгэй, аба, эжыгээ һуулгаад, ута сагаан хадагаа гаргажа, хоёр гарайнгаа альган дээрэ барижа, тэдэнээ золгодог ёһо бии һэн. Һуужа байһан хүгшэд хадагынь абажа: «Мэндэ амар, мэндэ сайн, мэндэ амоор!» гэжэ золгоод, хоёр гарайнгаа альган дээрэ хадагаа бусаажа үгэдэг, һайхан үреэл табидаг. Тэрэнэй һүүлээр хүн бүхэн һуужа, хүхюутэй баяртайгаар сагаан эдеэ хоолоо барилсажа, нэгэ нэгэ наһа нэмэбэбди гэжэ сагаалдаг байһан юм. Тиигэжэ гэр бүлөөрөө сагаалаад, залуу хүбүүд, басагад хүршэ һууһан түрэл гарбалдаа ошодог, сагаалдаг һэн. Сагаалжа ерэһэн хүнүүдые гэрэй эзэд сагаан эдеэ хоолоор хүндэлөөд, бэлэг сэлэг барюулдаг, һайхан үреэл табидаг. Сагаалжа ерэһэн хүн гэрэй эзэдые уридаг заншалтай һэн.
Түрүүшын үдэрнүүдтэ залуушуул сагаалаад, һүүлдэнь наһатайшуул хүршэ хүбөөнэртөө айлшалдаг гуримтай һэн. Залуу хүбүүд, басагад гоё һайхан хубсаһануудаа үмдөөд, жороо хатартай морёо унаад, һүрэг һүрэгөөрөө нэгэ захаһаа нүгөө заха хүрэтэр сагаалжа ябадаг бэлэй. Тиихэ үедөө шагай харбаха, шагай хаяха, һээр шааха, мүн бэшэшье ондоо наада хэдэг байгаа. Наһатайшуулай сагаалжа ерэхэдэ, гэрэй эзэд хүл дээрээ бодожо, айлшадаа урижа, эрэшүүлые баруун хойморой эхеэр, эхэнэрнүүдые зүүн хоймороор һуулгаха. Сагаалаашан ута сагаан хадагаар золголдожо, амар мэндээ хүргэлсөөд, байрадаа һуужа, тамхи таряагаа барилсажа, хөөрэлдөөгөө эхилдэг заншалтай һэн. Аяга сай, сагаан эдеэ хоолоор хүндэлжэ, бүхэли мяха, ууса, үбсүү, үхэрэй һээр, сагаан мяхан гэхэ мэтые табиха. Эдеэнһээ ама хүрэһэнэйнь удаа һүнэй архи, хадаг мүнгэтэйгөөр бариха. Хүндын ехые тогтоожо абаһан айлшад заатагүй үреэл табижа, ундаа бариха зэргэтэй. Сартуул зондо үреэл, магтаал гээшэ ехэ үндэр сэнтэй һэн. Жэшээлхэдэ:
Тиимэ үреэлэй һүүлээр хүнүүд «болтогой» гэлдэхэ. Тиихэдэнь айлшад ундаа бариха, хоёр талаһаа һонин зугаа гаража, хуушанай түүхэ намтар, үльгэр онтохо хөөрэлдэхэ, гоё һайхан дуунуудые хангюурдаха. Сартуул буряадай хуушанай дуунһаа нэгэ жэшээ:
Тимофей МЕНЖЕГИЙН
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |