Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Тоһонтнай наашаа,

Тооһонтнай саашаа,

Тугалтнай тобир,

Үнеэнтнай һубайрангүй

Ажалшын ама тоһодон,

Наймаашанай наймаан болог.

Хэлэһэн үгэдөө хүрэгты,

Һанаһанаа хүсэжэ ябагты!

Хада, майлын уудамаар

Хайнаг, симменталаа үсхэгты.

Үбгэн наһатайшуулай хойморто

Үндэр наһыень абагты.

Артелеэ баяжуулхаа хүсэгты,

Ажалдаа анхарал табижа,

Алдар нэрэеэ суурхуулагты.

Мааран, мааран тэнжэхэ

Меринос һүрэгэй хурьган.

Хабатай хонишоной гараар

Хорёогоор дүүрэн бүншэлдэхэ.

Хотор, нахир гэшхэлхэ,

Хадын борёор бэлшээритэй,

Хүлэгэй унаган адуун –

Хамтын ажалай хэшэг.

Адуун һүрэгэй эзэн

Артелиин түрүүшүүлэй нэгэн.

Адуун һүрэгөө үсхэгшэ

Артельдээ солотой адуушан.

Сагаан халаад хубсаһатай,

Сэнхир гэрэл шприцтэй,

Саг зуурын бэрхэшээлһээ

Сагаан сэдьхэлээрээ эмнэхэ

Эрхыдээ эмтэй болыт.

Эмээр бэшэ, үгөөрөө,

Долёобортоо домтойл һаа,

Доктор нэрэеэ хүндэлыт.

Хорёод хонгор наһандаа

Хамтын ажалда бэеэ зэһыт,

Эхэ, эсэгын заабаряар

Эрхим ажалшан болыт.

Аха зоной баясахаар

Арюун нангин сэдьхэлтэй,

Аха зоноо хүндэлхэ

Ажалшад болыт.

Хүгшэн зоноо хүндэлжэ

Хүүрыень дуулан ябыт.

Хэлэһэн үгыень зүбшөөжэ,

Хамаг зүбшэлынь ойлгыт.

Хожом хүгшэрэн бууралтахадаа,

Хүндэтэ багшаяа һанахат.

“Хүгшэрөөд харихаб”, – гээд,

Хүүгэдтээ хөөрэхэ байхат.

Үбгэрхэ, хүгшэрхэ наһан

Үхибүүдышье тойрон гарахагүйл,

Үбгэд буурал толгойтон –

Ута наһанай жаргалтан.

Утын наһанай жаргал

Уужам дэлхэйһээ эхитэй,

Удаан жэлэй жаргал

Урагшата ажалһаа эхитэй.

Булшан далан зузаантай

Бурууд, даагад бухиндан,

Оодоролдоһоор, мэнгээһээр

Ондо орохонь болтогой!

Һаба, һуулгаар билтарма

Һүн сагаан эдеэнтнай

Булаг мэтэ бурьялжа,

Горхон мэтэ харьялаг лэ!

Хонгор дайдаяа бүрхөөһэн

Хонин олон һүрэгтнай

Хойто хабарай ногоондо

Хоёр дахин үдэг лэ!

Халюун талымнай нуга таряалан

Хамтын ажалай хүсэн соо долгилжо,

Эхэ ороноймнай уужам амбаарта

Элбэг хэшэгтнай дүүрэн орог лэ!

Сарьдаг уулын дуулгадал

Сагаан буурал толгойнгоо

Сэсэн ухаанһаа хубаалдыт

Согтой хүхюун үхибүүдтэеэ.

Мүнхэ танай һургаалһаа

Мүшэн ходо сасарһай,

Нангин нэрэтнай мандаа

Наран боложо мандаһай.

Гушаад жэлэй хугасаа соо

Гүлмэр хүүгэдтэ эрдэм олгоһон

Наһандаа сүхэршэгүй эрмэлзэлтэй

Налархай, хайрата эжымнай

Томоотой түбшэн зангаараа

Тэнгэриһээ заяатай бэлигээ

Тоогүй олон шабинартаа

Түбэггүйхэнөөр дамжуулан

Ажалай зүргөөр аалихан

Алхалан эсэшэгүй ябыт даа!

Ажабайдалдаа жаргалтай

Амгалан тэнюун һуугыт даа!

Хүндэтэ һанагдаха ...

Дунда һургуулиин багшаар

Дүшэн жэл соо ажаллаалта.

Буряадхан һайхан хэлэеэ

Дээшэнь үргэжэ ябаалта.

Һурагша бүхэндэ анхарал хандуулжа,

Һанаа сэдьхэлээ табидаг бэлэйт.

Багшын ажал дээрэ сэгнэһэндэтнай

Баян дүршэлһөөтнай

Хубаан абанабди.

Уран туужа хэшээлнүүдтнай

Уулын сэбэр аршаан болог,

Омог дуулим бодолнуудтнай

Одон шэнги һаруул байг лэ.

Олон шабинарайнгаа эрхимдэ

Онсо мэргэжэл оложо,

Багшын ажалай урматайда

Бүхы жаргал эдлэжэ,

Баяртай золтой ябахыетнай

Бултандатнай үреэебди.

Хүсэл, зориг үргэһэн

Хүбүүд, басагад шабинараа

Хэтын мүнхэ захяагаар

Холын замда гаргажа,

Оройн үндэр мүшэндэл,

Одон болоод бадаржа,

Үргэн ехэ нютагтаа

Үндэр нэрээ хүндэлжэ,

Олон, олон шабинартаа

Орхёод нэрэеэ мүнхэрхэ

Хуби заяа шэлэһээр

Ходол үнэн ябаналта.

Арад зондоо хүндэтэй

Алдар нэрээ үргэнэт.

Һайхан тээшэ уряалһан,

Һаруул сэдьхэл түрүүлһэн,

Буряад дайдаар мүнхэрһэн

Багшын соло дуудаял!

Үзэг, номдо һургаһан,

Үнэн, худал танюулһан

Агууехэ нэрэтнай

Алтан дэлхэйн туг болоод,

Алас холо уряалан,

Алиш сагта далбанал.

Олон тоото хүүгэды

Эрдэм номой харгыгаар

Энхэ дэлхэйн аянда

Арюун замаар гаргадаг

Һайхан зантай Багшамнай,

Һайхан зандаа һуугыт даа!

Үргөөд табиһан балтатнай

Үеын жаргал дабтаг лэ,

Арһан хүүюур хөөргэтнай

Ажалай соло дуудаг лэ.

Аяар дээгүүр баханын

Алтан орой дамжаһаар,

Сэнгүү һайхан нютагаа

Сасаруулжа байгты гэрэлээр.

Үлхөө түмэр утаһандаш

Үдэшын жабар дуулаг лэ,

Огторгойн мүшэд галнуудтайш

Эмнилсэжэ наадаг лэ.

Хүнгэн хурдан машинаяа

Хүлэг мэтэ һанаарайт,

Холын замай аянда

Хүгтэй хүхюун ябаарайт.

Хадын үндэр дабаанууд

Хотос гэһэй урдатнай,

Зурын ошоһон харгынууд

Сарюун байһай замдатнай.

Һайн, мууе һунгангүй,

Хүгшэн, залууе илгангүй,

Эрэмдэг болоһон зониие

Эмээр бэшэ – үгөөрөө

Эдэгээхэ энэрхы сэдьхэлтэй,

Эрхыдээ эмтэй,

Долёобортоо домтой

Доктор гэгдэжэ ябагты.

Ороходоо олзотой,

Олон зондоо хүндэтэй,

Угайнгаа нэрэ үргэжэ,

Урагшатай, урматай,

Үндэр нэрэ зэргэтэй,

Үнэр олон аша, зээнэртэй,

Үлзы һайхан хэшэгтэй,

Үргэн олондоо мэдээжэ

Эмшэн болохотнай болтогой!

Нүгэл зоболонһоо арилгагша бурхан мэтэ

Нигүүлэсхы сэдьхэлтэй эмшэндээ:

“Намтар, солодоо хүртэжэл байгты,

Нармай арад зондоо буянтай байгты,

Найдал, этигэлэймнай омогорхол бологты”,

– гэжэ үреэнэбди.

Зэргэ нэрынгээ дээшэлхэ бүри

Зузаан номуудые бэшэгты,

Арюун булагтал ажалтнай

Арадай баялиг болуужал.

Удаан нарата жэлнүүдтэ

Уран бэлигтнай һалбаран,

Улад зоноо баясуулжа,

Урагшатай, урматай ябыт даа.

Эрдэм мэдэсэеэ

Үргэдэжэ, дээшэлүүлжэ,

Эрдэмэй орьёлдо хүрэжэ,

Дээдын дээдэ зиндаатай

Доктор болобош.

Баясанабди.

Бурхадһаа буянтай,

Замби түбиһөө заяатай,

Алтан дэлхэйһээ абаралтай,

Үлгэн дайдаһаа үргэмжэтэй,

Хэмгүй хэшэгтэй,

Олоной Отошо боложо,

Бард гэхэ баршадгүй,

Хоёр заяандаа нүгэлгүй,

Зоной зулайда

Зулаар бадаржа

Ябахашни болтогой! -

гэжэ үреэнэбди.

Олоһон мэргэжэлээрээ олон жэлдэ

Ульһатай, залитайгаар хүдэлжэ ябаарай.

Заршам һайтай сэсэн шабинар

Зааһан юумэндэш обтой байг лэ.

Хэлэһэн үгэшни зарлиг боложо,

Хэһэн юумэншни хэрэг боложо,

Хазаһанаа таһалжа, хэлэһэнээ бүтээжэ,

Зориһондоо хүрэжэ, золтой ябаарай.

Хажууһааш дүнгэхэ нүхэртэй боложо,

Хойноо дахуулха хүүгэдтэй боложо,

Хэшэгтэй буянтай хододоо ябаарай.

Багшын ажал гээшэмнай

Хүшэршье, хүндэтэйшье,

Харюусалгатайшье ажал байха.

Ажалайтнай замай эхиндэ таанадые

Үнэн зүрхэнһөө амаршалаад,

Ажалдаа хам орожо, хамсыгаа шуужа,

Зааһан шабинараа

Эхэ мэтэ энхэржэ, эсэгэ мэтэ һургажа,

Дүү мэтэ дүнгэжэ,

Ажал эрдэм хоёрто

Адли тэгшээр һургажа,

Ажалдаа амжалта туйлажа,

Хүдэлһэн газартаа хүндэтэй,

Ябаһан газартаа ямбатай,

Хазаһанаа таһалжа,

Хэлэһэнээ бүтээжэ,

Зориһондоо хүрэжэ,

Үдэр бүри үдэ нэмэжэ,

Жэл бүри жэгүүр нэмэжэ,

Залуу зоной залуур боложо,

Хойто үедэ жэшээ боложо,

Солотой, суутай багшанар боложо,

Оюун ухаатай, үндэр бодолтой,

Ажабайдалай уужам харгыгаар

Урагшатай, урматай

Ябахатнай болтогой! – гэжэ үреэнэб.

Олон зоноо үбшэнһөө аршалха заяатай –

Отошо бурхан бэеэрээ гээшэлта.

Сэдьхэлэйтнай нигүүлэсхынь – гайхал,

Сэбэр булагтал бурьялаад, һайхан.

Илгашагүй зондоо энэрхы ябаһантнай

Эбэршэгүй энэ наһанайтнай буян.

Үеын үедэ үри, удамтнай бултадаа

Үлзы хэшэг эдлэн ябахал хэтэдээ.

Түгэд эмшэндэл үе сагай һудалые

Хургаар даран элүүр энхынь шалганат.

Урдан ошодог Ажабайдалай агшамые

Уран шэдеэр саарһан дээрэ табланат.

Олон һайхан зохёолнуудаа бүтээнэт,

Ори ганса «Байгал» һэдхүүл хүтэлнэт,

Буянта ажалтнай бүтэсэтэй байгуужан,

Буряад зондоо ехэ туһа болуужан.

Алтан Одо яларуулһан

Ашата Багша Номтоев.

Бэлиг солоёо мандуулһан

Буряад арадай аксакал.

ХХ-дохи зуун жэлтэеэ

Хүлөө нэгэдэн гэшхэлээт.

Хубисхалта дүлыень

Хуби заяандаа элсүүлээт.

Шэн зоригто комсомол

Шэнэ байдал тогтоолсоот.

Совет үеын сэхээтэн

Соёл гэгээрэл бодхоолсоот.

Олон үе шабинартаа

Оюунай тулхюур барюулаат.

Замайнь эхиндэ зогсожо,

Заршам заабаряар баяжуулаат.

Ажалай, дайнай ветеран

Алдарта Багшаяа магтая.

Үндэр арюун намтарһаань

Үльгэр жэшээ абая.

Уран зохёолойнь гүнзэгые

Удхалан байжа шудалая.

Шугам сэхэ замыень

Шэлэн, һунган дагая.

Эмтэй домтой суурхаһан

Элдин Хөөрхын энгэртэ

Байгаали дэлхэйн һэргэжэ,

Бэеэ шэнэлэн байхада,

Хабарай охин бурьялжа,

Хабатай хүхюун хаһада

Дууша уран сэдьхэлтэй

Дорюун хүбүүн түрэбэт.

Буряад зоной түүхэдэ

Булган захатан мүндэлбэт.

Алтан Гадаһан тиихэдэ

Туяа сасаран байгаа гү?

Алтан одото заяанда

Зурхай түхөөн байгаа гү?

Багаһаа оюун бэлигтэй,

Багаһаа эршэ зоригтой,

Залан сэхэ харгытай,

Залитай хүбүүн байгаалта.

Һудар шунан шудалжа

Һургуулиин багша тодороот.

Ерэн наһа гүйсэтэрээ

Ехэ ажал бүтээгээт.

Тоогүй олон шабинартнай

Түхэреэн түбеэр таранхай.

Баатар солото Багшаяа

Баярай һайнаар дурсанхай.

Дайнда ябаһан намтартнай

Домог түүхын шэнжэтэй.

Хатуу булад зоригтнай

Хүмүүжүүлхы жэшээтэй.

Булаг эхитэй зохёолтнай

Булта арадай баялиг юм.

Мэргэн сэсэн ухаантнай

Мүнхын багажа – хэшэг юм.

Хододоо дуратай шабинараа,

Хүдэлмэришэ малша арадаа

Хүдөө һайхан нютагаа

Хүлэг эрдэни адуугаа

Хөөрэн шэнжэн дурсаалта

Түүрээн, магтан дуулаалта.

Аршаанаар бурьяа сэдьхэлтнай

Арюун зандаал мэлмэрэг.

Мүнгэн хурса гуурһантнай

Мэргэн зандаа шурьюулаг.

Түмэн мүшэдэй гороо соо

Түхэреэн хүрдөөр эрьелдээд,

Манан хүхэ замбимнай

Мүнхэ наран залаатайл.

Һаруул энэ юртэмсын

Һайхан түбэгэр энгэртэ

Тоороггүйхэн зүлгэ дор

Тоонто танай булаатайл.

Үүлэн шүхэрэй һүүдэр соо

Унай табиһан зуһаландаа

Хээрын сэсэгэй шүүдэр соо

Хүлөө норгон үндыгөөт.

Гашуун тарагаа һайбалжа,

Голой бургааһа зайдалжа,

Хартаганаан номотой Гэсэрхэн

Халаахай соогуур оодорһоор,

Эжэл һаари нүхэдөөрөө

Эшэгэ, тугалаа намнаһаар,

Тибһэ мангираа малтаһаар,

Тэрэ сагаа үнгэргөөт.

Даахи үлэн, зудтайхан

Дайнай жэлнүүд байгааш һаань,

Булган-Хангайн үбэрээрхин

Булта эбтэй һуудаг һэн.

Одоо ямар забһартаа

Ойнгоо соороһон байгаабта?

Гүн далай Байгаалиин

Гүнзэгые гайхаабта.

Һаалиин гүүртын эжынэрэй

Һайхан сэдьхэлэй хэшэг гү,

Хун шубуун гарбалай

Хүсэлөөр үндэр бэшэг гү?

Уран буряад үгэнүүдээ

Уянгатуулан һубяалта.

«Торгон уняар нэмэриһэн»

Тоонто нютагаа дуулаалта.

Хандагайн дуута Буряадһаа

Хангай орон бэдэрээгүйт.

Жэгтэй уян мэдэрэлээ

Жэжэ олзоор һэлгээгүйт.

Шүлэгүүдэйтнай юртэмсэ

Шэдитэ үльгэр һануулдаг.

Шэлбээр нарихан сэсэгүүд соо

Шүүдэр тогтоод мэлмэрдэг.

Хүлэрэ намагай үбэр соо

Хүнгэн манан хүльбэрдэг.

Зурагар һарын гэрэл соо

Зулзагахан мүндэлдэг…

«Алтан гадаһан» залууртай

Аяндаа золтой ябыт даа.

Арадайнгаа заяаһан бэлигтэй

Аласхан холоёо зориит даа.

1989 он

Мүнхэ номин Байгалтай,

Мүнгэн дуулгата Саяантай,

Наран дэнзэтэ Буряад ороноо

Наһан соогоо түүрээнэт.

Агын талын алтан гургалдай,

Аялгань һайхан лэ, Танай дуунуудай.

Хүбшын булагтал сэлмээхэ шэдитэй,

Хараасгай шубуундал ниидэхэ шадалтай

Хүлэгэй туруундал сууряалхань жэгтэйл,

Хабарай нарандал уядуулха жэнтэйл.

Малшан, таряашан хүдөө зонойнгоо

Морин-хуур сэдьхэлэйнь утаһа дайранат.

Һалхи наранда хүрилһэн шарайдань

Һайхан мэдэрэлэй гэрэл түхээнэт.

Сэлэнгэ мүрэндэл хүгжэмтнай долгисог,

Сэнтэйхэн бэлигтнай зулаар бадараг.

А-ээ!

Хүсэтэ хабарай охинһоо

Хүрьһэтэ дэлхэйн һэргэжэ,

Хүлэрэ намагай оршонһоо

Сагаан манан бушхалжа,

Мундуу түргэн голнуудай

Мүльһөө шэдэлэн мушхаржа,

Шэлдэг улаан шэнэһэдэй

Шэлбүүһээр гоёор анхилжа,

Үльгэрэй һайхан юртэмсын

Үбсүүгээ сэлин байхада,

Хорёодой-Мэргэн эсэгын

Харьяата уһа газараар

Хун-Шубуун Эхэмнай

Элин-халин ниидэбэл,

Эрьен-бусан найжалбал.

Хүбүүдэйнгээ дайдые

Харан-харан уярба.

Гүн сээжын оёорһоо

Ганганан-гунганан аянгалба.

Тиихэ гэхынь хирэндэ

Тэбхэр модон тииргэндэ

Хуһан шэнэхэн үлгыдөө

Хурьган зөөлэхэн мансыдаа

Һаяхан түрэһэн хүүгэн

Һарбайжа гарханаа байһанаа,

Хун-шубуунай гунигые

Шэхэнэй һонороор сонособо.

Бишыхан улаан зүрхэеэ

Шэмшэрүүрэн шагнаба.

Иимэ һайхан үриин

Өөрыень анхаран байһые

Хурмастаар дүүлиһэн Хун-Шубуун

Хубилгаан зүнгөөрөө мэдэрбэ.

«Нюдэндөө яагаа галтайхан

Сээжэдээ ульһатайхан

Ямархан өөрсэхэн үхин бэ?» – гэжэ

Ганганан, өөгшөөн байтараа,

Оройнгоо алтан титимһээ

Очир-эрдэни зэндэмэни

Шэлэн, һунган шэдэлбэ,

Хэлэн-хүүнэн шэбшэбэ.

«Дагуунинхан, дагуунин,

Шэбшэн хэлэхыем дууланза.

Дууша уран хүүхэнэй

Дээдын одон болоорой.

Оюун бэлигэйнь хүгжэлтэ

Онсо гэрэлээр залаарай!» – гээд,

Гунан ехэ дайдаяа

Гурба дахин гороолһоор,

Хүхэ манхан тэнгэридээ

Хайлан-шэнгэн дэгдэбэл.

Үндэр изагуур Эхымнай

Үреэл үгэнь бэелбэ.

Доржиханда үхимнай

Дуушан солотой тодорбо.

Бурхан-багшын үршөөлтэй

Буурал хангай Буряадтаа

Хун-Шубуунай аялга

Ханхинуулан ябанал даа.

Оюун бэлигэйнь зэндэмэни

Нара татама гэрэлтэйл.

Арад түмэнэй сэдьхэлдэ

Набша тарима шэдитэйл.

Үшөөл олон зүжэгүүдтэ наадажа,

Үндэһэн театраа үргэлсэн ябыт.

Бурьялма һайхан аялга дуугаараа

Буряадхан арадаа уяруулан ябыт.

Элинсэгһээ үгтэһэн бэлигтнай

Эрдэни шулуундал бүхэ байг.

Саанаһаа заяатай табисууртнай

Сарьдагай оройдол үндэр байг.

Туйлаһан, бүтээһэн ажалтнай

Арадай һанаа сэдьхэлдэ,

Түрэхын нэрэ обогтнай

Түүхын намтар бэшэгтэ!