МОНГОЛОЙ ЦАГААН САР ТУХАЙ

Гэрэл зураг: mongolia820.blogspot.com

Цагаан сар монгол угсаата зоной ехэ удха түгэлдэр ёһо заншалай һайндэр юм. Монголой Цагаан сарые буряад зон Сагаалган гэжэ хүндэлэн нэрлэдэг. Сагаалган гээшэ ганса садатараа эдеэлхэ гэһэн хэрэг бэшэ юм ааб даа. Мүнөө сагта монгол угсаатанай гурим, бурхан шажан, хуушанай заншал түүхэ, соёл һэргээгдэжэ, ургажа ябаа залуу үетэн һонирхон хүндэлжэ, мэдэжэ ябахые хэшээжэ байхыень харахада, ехэл һайшаалтай. Тиимэһээ залуушуулда зорюулжа, монгол Цагаан сар тухай богонихоноор хөөрэхэ хүсэлтэйб.

Монголшууд Сагаалганиие Цагаан сар гэжэ нэрлэһэниинь ехэ удхатай. Монгол, буряад арад зон эртэ урда сагһаа сагаан үнгэ һайшаадаг, хүндэлдэг байха юм. Монгол угсаата арадууд сагаан сэдьхэл, арюун сагаан һанаа, алибаа арюун нангин бүхэниие сагаан үнгэтэй адли шэнги хүндэлэн, һүн шэнги сагаан гэжэ хэлсэдэг байна. Тиигэжэл сагаан һарые Сагаалган гэжэ нэрлээ юм ааб даа. Сагаан һара гээшэ эртэ урда сагһаа монголшуудай элинсэг хулинсагуудай тэмдэглэжэ байһан арадай заншалта һайндэр юм.

Анха түрүүн Сагаалганиие урин сагта, намар тэмдэглэдэг байгаа. Харин дундада зуун жэлнүүдтэ монгол, буряад зон түбэд литэ хэрэглэжэ эхилхэдээ тэрэниие намар тэмдэглэхэеэ болижо, үбэлэй һүүл үеэр тэмдэглэдэг болоо юм. Энэ үедэ урин дулаан саг эрьежэ, саһа мүльһэн хайлажа, үнеэд тугаллажа, сагаан эдеэн элбэгжэдэг. Хабар — сагаа һарада — үхэр малынь тобир тарган, үбһэ хоол элбэг баян байбал, тэрэ жэлдэ азатай хии моритой, баяртай байдагбди.

Монгол, буряад арадуудай Цагаан сар, Сагаалганай ёһо гурим адлирхуу. Гэбэшье нютаг нютагай ёһо заншал өөрын онсо илгаатай, удха ушартай байдаг даа.

Монголой сагаан һарада хоёр шухала зан заншал байха. Сагаан һарын урда үдэрые бүтүү гэжэ нэрлэнэ. Бүтүүгэй үдэр гэр, хашаа хоройгоо сэбэрлэжэ, бурхандаа зула барижа, эдеэнэй дээжэ табина. Монгол айл бүхэн бүтүүгэй үдэр хониной бүхэли мяха — ууса гэжэ эдеэ шанажа, сагаан эдеэ бэлдэнэ. Үдэшэнь аха, дүү, түрэл саданууд сугларжа, эдеэлжэ, сагаалжа, үндэһэнэй наадан шагай шүүрэжэ урилдаха, мори шагай таалсаха, таабари, оньһон үгэ хэлсэхэ зэргээр наадана.

Монголдо “Саг сагта нэгэ садана, сагаан сарада нэгэ садана” гэһэн эртэ урдын оньһон үгэ бии. Энэнь гансал садатараа эдеэлхэ тухай хэлэһэн үгэ бэшэ, харин тэрэ жэлдэ элбэг баян байхые хүсэн үреэһэн удха түгэлдэр һайхан үгэ болоно.

Сагаан һарын нэгэндэ шэнэлхэ ёһо болодог гэһэн үгэнь буряадаар сагаалха ёһо юм. Шэнын нэгэнэй үглөө айл бүхэн эртэ бодожо, сай, эдеэнэйнгээ дээжые тэнгэри бурхандаа үргэнэ. Хүн бүхэн үглөө эртэ тэрэ жэлэйнгээ мүр, зам, зүгые бурхан багша, зурхайн зааһан ёһоор гаргаха ушартай. Тиигээд гэртээ бултадаа ерэжэ, бэе бэеэ золгоно. Золгохо ёһо гурим баһа ушартай юм.

Шэнын нэгэндэ (Сагаалганай үдэр) хүн бүхэн шэнэ гоё хубсаһа, малгайгаа үмдэжэ, хамагай аха хүн, аба, эжытэйгээ золгоно. Ехэ үндэр наһатай, нютагай хүндэтэй хүнһөө эхилжэ, хадаг бэлэг барижа золгодог. Хадаг олон янза байна. Аюуша гэдэг хадагые аха хүн аба эжыдээ барижа золгохо ёһо байна. Хадаг бэлэгтэй золгохо гээ һаа, бэлэгээ гартань барюулжа, өөрынгөө гарай альгые дээшэнь харуулжа, аха хүнэй гар доогуур тохоногһоонь дүнгэн золгоно. Сагаалганай эдеэнһээ аха хүн, гэрэй эзэн эхилжэ амсана. Сагаалганай эрхим эдеэнэй нэгэниинь сагаалга юм. Сагаалгань шара, сагаан тоһон, аарса, һүтэй будаа таряа юм. Энэ сагаалгада аха хүн эхилжэ амсаха ушар байна. Шэнын нэгэндэ элдэб хэрүүл, арсалдаа гаргаха, һогтотороо архи ууха, хоб жэб яриха сээртэй.


Л. Ганболд,
“Хэжэнгэ” һонинһоо


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>