ОБОО. Л. ЛИНХОВОИН

Нютагай обоо

Хяра, орой дээрэнь шулуу, модо обоолһон хадануудта зун бүри обоо тахилган болодог һэн. Тэдэ хадануудые эзэдтэй, эзэдынь айхабтар ехэ хүсэтэй, үргэл, мүргэл хэхэдэ, нютагай зоной амгалан байдалые харадаг, зөөри хэшэг үгэдэг, бороо хура оруулдаг гэжэ этигэдэг байгаа юм. Тиимэ һэн тула июниин тэнгһээ хойшо, июлиин тэн болотор обоо дээрээ гаража, үргэл, мүргэл хэдэг байгаа. Урда сагта бөөе асаржа бөөлүүлдэг, тахюулдаг байһан аад, хожомынь ламаар тахюулдаг болоһон юм. Обоодо тэрэ нютагай хүнүүд, бүришье холын зон, илангаяа залуушуул гарадаг һэн. Ехэ-ехэ обоонуудта хэдэн зуун хүн суглардаг бэлэй. Үнэндөө тэдэнэр бурханда һүзэгтэйдөө мүргэхэеэшье бэшэ, харин һайндэрлэхын, сэнгэхын тула суглардаг байгаа. Обоодо ошожошье ябахадаа, дээрэнь гараадшье байхадаа, үнэн зүрхэнһөө һүзэглэжэ, буян бурхан тухай һанаха хүн тон хомор бэлэй. Харин обоогой найр наада, мори урилдаае, бүхэ барилдаае харахаяа зон суглардаг һэн.


Хадын оройдо 2-3 час тухай ламанарай үргэл мүргэл уншажа дүүргэхэдэ, зон доошоо буужа, найрай болохо газар тээшэ ошодог һэн. Обоо тахилганда ерэһэн зон найрай газар шадар байдаг айлнуудаар таража ундалаад, үдын халуунай буураад байхада, найрай болохо газарта суглардаг бэлэй. Ехэнхидээ нэгэ айлай газаа, зүлгэ ногоотой, тэгшэ газар дээрэ зон дүхэриг заһажа һуугша һэн. Ламанар, үбгэд дүхэригэй дунда һуудаг байгаа. Тэдээндэ сай аягалжа, сагаан эдеэтэй табаг табяад, тэрэнэйнгээ һүүлээр мяхатай табаг табигша бэлэй. Обоо шадар һуудаг зарим зон хони алажа, обоодо төөлэй гаргадаг һэн. Тэрэ мяхаяа обооһоо асаржа, найрай газарта тушаахадань, тэрээнһээ табагта хэжэ табидаг байгаа юм. Зоной олон һаань, залуушуулда балай юумэн хүртэдэггүй һэн.

Мори урилдаан. Сугларһан зоной һуугаад байхада, гүйгөөшэнүүдээ 3-4 модоной газарһаа табихаяа абаашагша һэн. Гүйгөөшэ моритой хүн обоо тахилгаһаа һураггүй урид заһажа эхилдэг байгаа. Мори заһадаг тусгаар хүн байдаг һэн. Хэдынһээ эхилжэ заһахаб, юу эдюулхэб, хаана, хэды шэнээн саг соо уяхаб, хэды шэнээн уһа адхахаб гэхэ мэтэ тусгаар гуримтай байгаа юм. Гүйгөөшые заһаһан хүн гүйгөөшэеэ найрта хүтэлжэ асараад, тэрэнээ табихаяа урилдаанай замай эхиндэ ошолдодог һэн. Гүйгөөшэ моридые 11-13 тухай наһанай хүбүүд унадаг бэлэй. Тэдэнэр гүйгөөшынгөө зантай танилсажа, хэдэн дахин унажа үзэһэн байдаг һэн.


Обоотынгоо хойморто үльдэргынхин суглараа, 2006 он

Стартда тэдэнэй хүрэхэлээрнь, тэдэниие табиха гэжэ ошоһон хүн дохёо үгэжэ, байра дээрэнь гүйгөөшэнүүдые түргэн эрьюулжэ табяад орхихо юм. Табигдаһан морид пашагархай ташагархай табилдан, урагшаа харайлдажа, шодоогуудынь гииг гэлдэн хуугайлалдажа, гүйгөөшэеэ табиһан зониинь хойноһоонь мориёо оодоруулһаар, хүн зоной обоорон сугларһан газарта ерэдэг һэн. Моридой хүрэхэ газарта (фиништэ) тэдэниие угтажа, жолоодон абаха хүнүүд хүлеэдэг байгаа.

Тэдэ зониие дүхэригэй газарта зорюута бэдэрхэдээ, малгайень абажа, үбгэдэй урда абаашажа, һубарюулаад табидаг һэн. Малгайгаа абтаһан хүнүүд үгэ дуугүй мордожо ошохо уялгатай, зүгөөр ошохынгоо урда хэдыдэхи һуурида малгайнгаа байһые хаража абаад, тэдыдэхи мори жолоодохоёо мэдэгшэ бэлэй. Гүйгөөшын фиништэ хүрэжэ ерэхэдэнь, угтагшад хажуу тээһээнь хасардан орожо, гүйдэл дундань жолоодон абаад, дүхэригэй газарта хүтэлэн асардаг һэн. Гүйгөөшэнүүдые фиништэ ерэһэн шэгээрнь хойно хойноһоонь һубарюулан, дүхэригэй дунда байлгаад, түрүүлжэ ерэһэн мориндо соло дуудаха хүн жолоодогшо хүнэй мориндо мордоод, гүйгөөшын жолоо хадаг хоёрые гартаа баряад, обоо тахигша лама тээшэ хандан соло дуудахадаа, үгэнүүдынь сээжээр, уянгалан, аянгалан татажа хэлэдэг һэн.

Бүхы нютагуудта соло дуудалгын үгэнүүд ондо ондоо һааб даа. Жэшээнь, Ага тосхонһоо баруун тээшэнхи нютагуудта иигэжэ дуудадаг байгаа:


Ум сайн энхэ амар амгалан болтогой!

Бурхан шэгэмэниин шажанай,

Бум наран саранай

Гэрэл мэтэ мандалан баригша

Бүхы олон лама, ноёд болон

Олон түмэн арадай үмэнэдэ

Анжарган айладханам.

Тунуу сүм шэхэтэй,

Түгэс бүрин эрдэмтэй,

Түмэн адуунай дундаһаа

Адаглажа абтаһан,

Агта һүрэгэй дундаһаа

Һунгажа табиһан,

Арсалан шэнжэтэй сээжые

Дэлбэлзүүлэн ерэгшэ,

Аргали мэтэ уусые

Бүмбэлзүүлэн нагыгша,

Заан мэтэ булшаниие

Бохилзуулан татагша,

Загаһан мэтэ нюргые

Миралзуулан һунаагша,

Шэрэм гүрэ турууе ханхинуулан,

Шэгэдхэмэл мүнгэн һоёое

Ирзалзуулан ерэгшэ,

Дуран мэтэ нюдые

Эрбэлзүүлэн харагша,

Дунгар яшал дууе

Эгэшэглэн татагша,

Дуута мүндэрэй сахилгаан мэтэ

Шэрбэлзэн гүйгшэ,

Дошхон луугай дуун мэтэ

Хүнхинэсэ инсагаалагша,

Барас эрбисэй дүрэ мэтэ һүртэй,

Бадма раагын толгой мэтэ жабхалангтай,

Туруугаараа тодхорые дарагша,

Тооһоороо дайсаниие дарагша,

Гэрэлтэ сагаан һолир!

Гэшүүтэ сагаан зандан!

Согто тэнгэриин аянга!

Баруун хойто зүгһөө эхитэй

Баян сагаан Ага мүрэнэй хойморто

Үргэлжэдөө багларан тобойжо үндэрлэһэн

(Нэрынь хэлэхэ обоогой найр дээрэ)

Эрхимжэлэн гүйжэ,

Эрхимэй эрхим шангые

Абан ерэгшэ

Эрдэнитэ хаа хүлэг!



Соло дуудалга гээшэ үни холын ёһо байгаа. Энээн тухай иимэ домог бии юм. Чингис хаанай хүхэ буурал азаргын адуунда нэгэ эрмэг сагаагша гүүн бии юм һэн ха. Гүүниинь түрэжэрхихэдөө, эхирлэжэ, хоёр эрэ унага гаргаа гэхэ. Тэдэнииень айхабтараар оролдожо, хэдэн гүүндэ тэлижэ тэнжээһэниинь, бэеэ хүсэхэдөө, туйлай хурдан хүлэгүүд болоһон байгаа юм ха. Чингис хаан тэдэнээ унаад ябахадаа, ямаршье дайсаниие, ямаршье ангые хүсэжэ ядадаггүй һэн гэхэ. Теэд албата иргэниинь (зониинь) хаан эзэнээ магтаад, хоёр унагыень магтадаггүй байба. Тиихэдэнь тэдэ хоёр гомдожо, Чингис хаанайнгаа адуунһаа гаража, хүл мунгаг тэнэжэ ябашаба. Чингис хаан тэдэнээ үгылэн, уйдхарта абтажа бэдэрбэ ха. Олохолоороо бариха гэхэдэнь, тэдэнь баригдажа үгэбэгүй. Тэдэниие хүсэхэ хүлэг байбагүй. «Таанад юундэ намһаа зугадаба гээшэбта?» гэжэ Чингис хаанай асуухадань, хоёр хүлэг гомдолоо хэлэжэ үгэбэ. Тиихэдэнь Чингис хаан тэдэндээ магтаал соло хэлэһэн юм гэлсэдэг. Тэрээнһээ хойшо мориной соло дуудаха ёһо заншал тогтоһон түүхэтэй юм.

Домог домогоороо юм аабза, теэд соло дуудалга буряад болон монгол арадуудай аман зохёол байгаа гэжэ һанахаар юм. Урда эртэ сагта хизааргүй уужам дайдануудые, үндэр хангай хадануудые морёороо дабажа гарадаг байхадаа, мориёо юунһээшье үлүүгээр һанадаг, морин-эрдэни гэжэ нэрлэдэг һэн. Тиимэһээ мориёо буряад зоной магтан домоглолго гайхалгүй бэзэ даа.

Яруунын Маарагта нютагта. Гэрэл зураг: Баярма Цыбжитова

Соло дуудагша солоёо дүүргэхэдээ, моринһоо буужа, хадаг моринойнгоо жолоо хоёрые эзэндэнь үгэдэг юм. Тиихэдэнь мориной эзэн хадагаа ламада абаашажа бариха ёһотой. Мори жолоодогшо өөрынгөө мориндо мордожо, малгайгаа тодожо, гүйгөөшын шагнал мүнгэ абаад: «Түрүүлэн ерэг тиимэ хүнэй морин, тиимэ эсэгын!» (жэшээнь, Занданай Эрдэниин морин, сагаангууд!) — гэжэ шангаар соносхоод, нара зүб эрьелдэн, дүхэригһөө гаража ошохо. Тиихэдэнь удаадахи моридые хүтэлэгшэд баһал шагналнуудынь абаад, дүхэригһөө гаража, гүйгөөшэнүүдэй эзэдтэнь шагналнуудынь тушаажа үгэдэг юм.

Бүхэ барилдаан. Мори урилдаанай һүүлдэ барилдаан эхилдэг. Найрта байһан зон сооһоо бүхые шэлэн һунгажа хараад, тэрээндээ хоёр хүн ошожо, хүндэтэйгөөр хандан: «Найр наадыемнай бүтээлсыт», гэжэ уридаг юм. Тэрэнэй зүбшөөгөө һаа, хоёр гарһаань хүндэтэйгөөр хүтэлэн, дүхэригэй дунда асаржа һуулгадаг байгаа. Обоогой жандагынь (тахигшад), юрэнхыдөө, хоёр голой зон байдаг һэн. Тиимэ дээрэһээ гол голойхин өөр өөрынгөө бүхэнүүдые табидаг байгаа. Зүгөөр холо нютагһаа ерэһэн мэдээжэ бүхэнүүдые урижа һуулгахада болодог һэн. Тон түрүүн эгээл эрхим бүхэнүүдээ урда урдаһаань харуулжа, хоорондонь хэдэн метр зайтайгаар һуулгаад, саашанхи бүхэнүүдыень хүсэн болон шадабариинь жэшээгээр һубарюулан һуулгадаг байгаа. Бүхэнүүдынь үмдэнһөө бэшэ хамаг хубсаһаа тайлаад, үмдэнэйнгөө түриинүүдые дороһоонь өөдэнь шамажа, зариманиинь тэрэнээ бүхэлжэ, үшөө бүһөөрөө хүлин уядаг һэн. Тиигэжэ тэдэнэй бэлэн болоод байхадань, эгээл эрхим хоёр бүхэнүүдые бодхоод, хоёр тээһээ уулзуулхадань, тэдэнь барилдажа орогшо бэлэй.


Буряад барилдаан гээшэ шуранаа, дүрэеэ, арга мэхэеэ харуулха гэһэн барилдаан юм. Аймшагтай хүсэтэй аад, бошхо хүниие өөдэгүй шардагархан аад, мэхэтэй, дүрэтэй, шуран хүн хаяжархидаг байгаа. Барилдаанай дүримэй ёһоор, гарайнгаа хурганай үзүүрээр газар һабардабал, хаягдаһанда тоологдохо байгаа бшуу.

Хаягдаһан хүн һууридаа ошожо хубсалдаг, хаяһан хүн хүтэлүүлэн, үбгэдэй урда ошожо, шагнал, мүнгэ, заримдаа хадаг абадаг һэн. Илаһан бүхэ һууридаа ошожо һуугаад, ондоо бүхэтэй дахин барилдахаяа хүлеэдэг байгаа. Доошо доошоо һууһан бүхэнүүдэй барилдажа дүүрэхэдэ, түрүүшын дүхэригтэ илаһан бүхэнүүдэй барилдажа үсөөрхэдэнь, эгээ һүүлдэ хоёр бүхэ үлэжэ, түрүү һууриин түлөө барилдагша һэн.

Барилдаанай һүүлээр найр дүүрэжэ, хамаг зон тарадаг бэлэй. Зарим эрэгтэйшүүл айлаар зайжа, архидадаг байгаа. Һогтон татахалаараа айлнуудай, хотонуудай хоорондо дуу дуулалдан гүйлгэлдэжэ, айлай газаа ерэхэдэнь, айлайнь эзэн архитай байгаа һаа, тэдээндэ хэжэ үгэдэг һэн. Залуушуул хэдышье һогтоо һаа, наһатай зонтой сугтаа архидахагүй, нюдэндэньшье дайралдахагүй гэжэ оролдодог бэлэй.

Хүнүүд нэгэ зун соо нэгэл дахин обоодо гарадаг һэн, зүгөөр заримашуул, илангаяа баяшуулай хүбүүд 5-6 дахин обоодо гаража үрдидэг байгаа.


Лодон ЛИНХОВОИН





Гэрэл зурагууд: Дугар Гармаев


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>