ОБООГОЙ НАЙР

Бүрэн-Хаанай обоодо

Обоо бунхан тахилга гээшэ буддын шажанай бии болохоһоо бүри урид мүндэлһэн түүхэ намтартай юм. Урданай буряадууд элинсэг хулинсагайнгаа ёһо гурим, ёһо заншалые ехэ нарин нангинаар сахижа ябадаг бэлэй. Тэрэ ушарые мүнөө үеын наһатайшуул һайн мэдэнэ ёһотой.

Сагаалганай, обоо тахилгын ёһо гурим, найр наадан хүдөө нютагуудаар нюусаар хэгдэжэл байгаа бшуу. Тиин мүнөө үедэ шэнэ хубилалтын ёһоор, урданай сагай нангин захяа заабаринуудаймнай дахинаа бусажа, тодорон гаража ерэхэдэ, хото, хүдөөгэй зоной баясахань тон зүб.

Обоо тахилганай үдэрнүүд зунай эхин һарада болоно. Зунай эхин һарын шэнын нэгэнһээ эхилээд, гарагай һайн үдэрнүүдтэ, хүхы шубуунай донгодохо үеэр гол голой обоое тахидаг байһан юм. Аймаг аймагай үндэр уулын обоо тахижа, хэдэн голой зон сугларжа, эгээн ехэ найр наада хэнэ. Тиимэ ехэ үндэр уулатай обоонууд аймаг бүхэндэ байдаг. Жэшээлбэл, Зэдэ нютагта Бүрэн-Хаан гэжэ тахилгатай ехэ үндэр уула бии юм. Бүрэн-Хаан гэһэн нэрэ юундэ үгтөөб гэбэл, тэрэ уулада бүхы юумэниинь бүрин бүтэн, юумэ бүхэн баран бии гэһэн удхатай. Урда сагта Бүрэн-Хаанай тахилгада бүхы Зэдын, Сэлэнгын зон сугларжа, аймшагтай ехэ найр наадан болодог байгаа. Хэдэн зуун моридые урилдаанда табижа, хэдэн зуун бүхые бодхоожо, хэдэн зуун эбэр номын харбалга хэжэ, хэдэн үдэрэй найр наада үнгэргэдэг байһан юм. Тиимэ ехэ обоогой найр дээрэ хэдэн олон хонин төөлэй табигдана, сагаан эдеэн дэлгэрнэ. Орон дэлхэйдээ зальбаржа, нүгэл баршад үгы, амгалан һайн, олзотой, элүүр энхэ, омогтой, үнэр баян ябаһайбди гэжэ шүтэнэ. Тиигэжэ обоодоо үргэл, мүргэл хэһэнэйнгээ һүүлээр сагаан эдеэ хоолоо барижа, ундаа уужа, найр наадаяа хаража, сэнгэжэ амардаг байһан юм.

Энэ үедэ арад зон нэгэ бага сүлөөтэй болонхой. Адуу малынь зунай сагай ногоон дээрэ гаража, һү һаали дэлгэржэ, хүн зоной баяртай, зугаатай боложо байһан үе ерэнхэй. Энэ үедэ хабарай ажал дүүрэжэ, үбһэ хуряалгын болоодүйдэ, ажалай хоорондын амаралта гаража, үнгэрһэн жэлэйнгээ ашаг шэмые харюулжа, найр наадаяа эмхидхэхэ аргатай сагынь ерэнэ ха юм даа.

Обоогой найрта гурбан зүйлэй ехэ мүрысөөн болоно: бүхэ барилдаан, моридой урилдаан, һур харбаан.

Жэшээлхэдэ, Зэдын сартуул угтанай Бургалтай нютагай баатарлиг хүсэтэй, амбан сарые үргэжэ ябаһан Менжэгын Дурьял гээшэ байһан юм. Тэрэнэй угтанай Одёор гэдэг арбан алхам утатай, тэбэри хүрэмэ нойтон бүдүүн модые дундаһаань үргөөд ябадаг юм һэн гэхэ. Гэгээтэй нютагай баатарлиг хүсэтэй ангууша Түгдэн Доржо гээшэ баабгайтай барилдажа, хабсагай руу түлхижэ унагааһан юм гэдэг. Бүрэн-Хаанай үбэрэй суута барилдаашад Харалдайн Бата, Хадааса Самбуу гэгшэд хэдэн аймагай обоогой найрта илажа, нэрэ солотой болоһон юм.

Обоогой найрай хоёрдохи хуби хадаа мориной урилдаан болоно. Ехэ обоогой найрта 20 — 30 модоной газарта мори табидаг байгаа. Түрүүлһэн моридой соло дуудажа байхада, гүйгөөшэ магтаалай үгэ ойлгоһондол хүлгэдэг, хүхидэг бэлэй.

Баруун сартуул буряадай морин эрдэниин хүлэгэй солоһоо нэгэ жэшээ (сартуул хэлэн дээрэ):


Амар сайн амгалан болтогой,

Амар зүгын шарын шажаниие мандуулсан,

Олон дабаа огто харайсан,

Үндэр газарта сүүлээ хүргэнгүй,

Набтар газарта хүлөө хүргэнгүй,

Манан шаргал адуунай унаган

Морин эрдэниин хүлэг гэлцэсэн

Адуунаасаа танижа барисан,

Агтанаасаа шэлэжэ абасан,

Гол нютагаараа урилдаажа

Гоё шэнжэтэй болосон,

Урта намарта уяжа,

Урилдаанай хүцэ олосон,

Эрэлхэг зээрдын унаган

Эрхэ боро хүлэгхэн.

Томо сөөм чэхэтэй,

Түгэс сайхан бэетэй,

Шэнгэн торгон дэлитэй,

Шэрүүн утасан сүүлтэй,

Дун цагаан шүдэтэй,

Дуранган ялагархан нюдэтэй,

Заан шэнжэтэй цээжэтэй,

Загасан шэнжэтэй нюруутай,

Арсалан шэнжэтэй үбчүүтэй,

Аргаалиин шэнжэтэй ууцатай,

Хан болод туруутай,

Хада уулаар хиидэлтэй,

Туруугаараа тодхорые даран,

Тоосоороо дайсаниие даран,

Харанхы газарые гэрэлтүүлэн ерэдэг,

Харганаатай талые харгы гарган ерэдэг,

Ганга мүрэнэй долгёон мэтэ,

Газар дэлхэйн хүдэлсэн мэтэ,

Алтан шаргал азарганай,

Ама цагаан гүүнэй унаган,

Мүнгэн цагаан туруутай

Морин эрдэниин хүлэг гэнээ!


Обоогой найрай гурбадахи хуби хадаа һур харбаан болодог байгаа. Эбэр номоор һур харбажа һурахын тула, хүбүүн хүн хүлдэ орожо эхилһэнһээ хойшо бургааһаар, хулһан модоор номо, годли хэжэ, холо, ойро харбажа һурадаг һэн. Эгээл дуратай нааданиинь энэ болодог һэн хаш.

Эбэр номо, хулһан годли һайнаар, зүбөөр хэдэг хүн гол голдо үсөөн бэлэй. Һайн шанартай эбэр номо, хулһан годли гээшэ урда сагта мориной, сарай сэнтэй һэн.

Мүн һур харбагша хүн талмай дээрэ гаража, торгон дэгэлэйнгээ зүүн хормойе дээшэнь шуужа, бүһэдөө хабшуулаад, мүнгэн хэтэ хутагаяа доошонь һанжуулаад, номынгоо хүбшые дэлижэ, һуршаяа булсуудань хүрэтэр татажа харбажархина.

Һур харбаанай талмайда наһатайшуул, үбгэд, хүгшэд, айлшад һуугаад, мүрысөөнэй дуунуудые хангюурдана.

Тиимэ дуунуудай нэгэ жэшээ:


Эбэртэ номин дэлисээн дээрэ

Эреэхэн һомон дэгдэжэл байна,

Эжы абын һуурин дээрэ

Эльгэн дуунууд зэдэлжэл байна.

Хулһан номын дэлисээн дээрэ

Хурдан һомон дэгдэжэл байна.

Хүн зонһоо һүрдэнгүй,

Хурсахан хараагаа ниилүүлэн бай.

Хуруй, хуруй, хуруй!

Уухай, уухай, уухай даа!

Абын хүбүүн мэргэн дэгээн,

Алтан годлиин зэргэн дэгээн,

Манай хүбүүн мэргэн дэгээн,

Мандаһан номошын зэргэн дэгээн,

Хуруй, хуруй, хуруй дэгээн,

Хулһан һомошни зэргэн дэгээн,

Уухай, уухай, уухай дэгээн,

Улаанхан годлишни мэргэн дэгээн!


Һур харбалган гээшэ эртэ урдын сагай буряад баатаршуулай орон нютагаа хамгаалжа, арад зоноо абаржа, хариин дайсадые даража, эбэр номоороо илалта туйлажа ябаһан баярай удха шанартай найр наадан болоно.


Тимофей МЕНЖЕГИЙН


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>