ЭЗЭН БУРХАДУУД, УГАЙ ОНГОНУУД

Буряадууд баян домог түүхэтэй, орёо нарин заншалтай байһан юм. Домогой ёһоор, бүхы огторгой дэлхэй 99 тэнгэринэр болгогдожо хубаагдадаг бэлэй. Онсо ехэ хүсэтэн, туйлай ехэ албатан тэдэниие ахилдаг байгаа. Тэнгэринэр харша хоёр бүлэг боложо хубаарха: Хаан Хурмаста тэнгэри түрүүтэй сагаан һайн һанаатай

55 баруунай тэнгэринэр, Хамхар богдо гэхэ гү, али Атай улаан тэнгэри түрүүтэй муу һанаатай 44 зүүнэй тэнгэринэр болодог гээшэ. Хаан Хурмаста тэнгэри Манзан Гүрмэ хүгшөөтэй (төөдэйтэй), Атай улаан тэнгэри Маяс Хара хүгшөөтэй байгаа. Угсаатан бүхэн нэгэ тэнгэриһээ үршөөлтэй өөрын харгалзагшатай байһан юм. Тиигэжэ Хүхэ мүнхэ тэнгэри – Эхирэдэй, Бүһэлүүргүй (бэһэлүүр) сагаан тэнгэри – Булгадай, Сахилгаан сагаан тэнгэри – Хори, Ураг сагаан тэнгэри – хонгоодорнуудай харгалзагшанар болодог байһан домогтой.

Угсаатан бүхэн шажан мүргэлэй онсо өөрын һайндэрнүүдтэй байһан түүхэтэй: тайлганууд, обоо тахилганууд. Гал гуламтадаа, уһа голойнгоо лусуудуудта, газар дэлхэйн эзэдтэ үргэл хэдэг һэн. Ехэ мүрэнүүдэй, гол горходой эзэд, Һүмбэр уулануудай эзэд дээгүүр һуури эзэлдэг бэлэй. Зүлхэ (Ленэ) мүрэнэй, Ухаа Шара – Дээдэ Зүлхын Хонголдойн эзэн, Ута Сагаан ноён – Ойхон аралай эзэн г.м.

Эхирэд угсаатан өөһэдын угай онгонуудтай байһан: Үентэ Хүнэридэ (Үен, Һолонго), ямаани эзэн, Хадайн онгон гү, али алтаган г.м. Булгадуудай угсаата эзэн бурхад хадаа Эмнэг Сагаан ноён, Эрхүү голой эзэн – Эмнэг Сагаан ноён, Буха ноён баабай, хаан Шаргай ноён г.м. Хонгоодорнууд угаймнай бурхад хадаа Ама Сагаан ноён – Ангар мүрэнэй эзэн, Тулба Сагаан ноён, Хэрмэшэ Сагаан ноён г.м. болодог юм гэжэ тоолодог. Арын арбан гурбан ноёд – Монголдо ажаһуудаг, Худан нютагай эзэн – Сарбали Сагаан ноён, Сохондо уулын эзэн – Орболи Сагаан ноён, Хёлго мүрэнэй эзэн – Хилар Сагаан ноён г. м. хори угсаатанай угай эзэн бурхад болодог гээшэ.

Оюун бэлигтэй, ухаатай сэсэн хүнүүд лэ угайнгаа уряа домогуудые, үльгэр онтохонуудые, аман зохёолнуудые, алдар солонуудые түүрээдэг, бөөлэдэг байгаа. Бөөнэр бэшэ, харин хаялгашад (архи дарһа үргэгшэд), түүхэшэд, үльгэршэд, онтохошод гэжэ нэрлэгдэдэг.


"Информ-Полис" һониной, С. Ильинэй гэрэл зурагууд

Б-М. ЖИГЖИТОВ, Ж. УРАБХАНОВ


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>