ШЭНЭ ГЭРЭЙ ГУЛАМТА БАДАРААЛГА

Бэриин сай

Гал гуламта тахилгын ёһо удхаараа тон гүнзэгы, бүхы монгол туургата арад зоной үни сагһаа хойшо нангинаар сахидаг заншалнуудай нэгэн. Энэ ёһололдо хүрьгэн хүбүүнэй талаһаа хүндэ ямбатай хүн хүбүүнэй эсэгын гэрэй гуламтаһаа сусал абажа, залуу айлай байха гэрэй гуламтын гал носоодог байгаа. Залуу хоёроо галайнь дэргэдэ һуулгаад, нютагайнь хүндэтэй үбгэн галай сахюусанда үргэл хэжэ, залуу айлда “унтаршагүй гуламта, унашагүй сэргэ” гуйдаг һэн.

Абын галһаа таһалжа, шэнэ гэрэй гуламтын түлигдэхэдэ, залуу бэри сай шанажа, галдаа үргөөд, айлшадаа хүндэлдэг байһан. Түрэлхид, айлшадынь залуу бэриие магтажа, үреэл захяагаа хэлэдэг һайхан заншалтайбди.


Зууха зуралга

Гал гуламтатай холбоотой үшөө нэгэ һайхан заншал – зууха зураха. Сэлэнгэ, Ивалгын мүн бусадшье нютагай буряадууд энэ ёһо һайнаар сахидаг. Залуу айлай бариха гэрэй һуури дээрэ гал түлидэг. Хони гаргаад, тэрээнээ ехэ тогоон соо шанаха, галаа тойруулаад зууха (пеэшэнэй һуури) зурадаг. Гэрэй эзэн болохо басаганай абгатан тала энэ ёһолол эрхилхэ. Хонинойнгоо дала шатаагаад, залуу айлай һуудал, байдал хараха, тааха гэһэн удхатай үзэл үзэхэ. Хонинойнгоо гурбан хабһа галдаа табижа, хүншүү гаргаад, нариихан модо, нэгэ шэл архи баряад, нара гараха зүгһөө сонхо, үүдэ зурадаг. Гэрэй һуури болохо газарта багахан үхибүүдые хүхеэхэ, наадуулха, бэлэг сэлэг барюулхада һайн гэдэг.


Бэриин мүргэл. Эхирэд-булагад буряадай заншал

Бэриин буулганаар хүбүүтэ талынхид гэрэйнгээ газаа хуһан модо (түүргэ) зоодог байгаа. Тэрэ модондоо шонын арһан даха гү, али шонын арһа үлгэхэ (шоно ехэ угтайбди гэһэн удхатай), угайнгаа онгонуудай дүрэнүүдые хадаха, тахилай табаг, сэржэм, сагаан эдеэ табиха. Угайнь гурбан юрөөлшэ үбгэд энэ ёһолол үнгэргэхэ ёһотой. Эдэ гурбан үбгэдые онгоной үбгэд гэжэ нэрлэдэг. Залуу бэри гурба дахин онгонуудта мүргэжэ, эбтэй эетэй, үнэр баян байдал заяахыень гуйдаг. Энэ мүргэл хадаа залуу бэриин хадамайнгаа гарбалда, мүргэлдэ оролго тэмдэглэнэ. Онгоной гурбан үбгэдые үнгэрһэн ба мүнөө үенүүдые залгагшад гэдэг. Энэ ёһололой удаа гуламтын галда мүргэхэ заншал үнгэрдэг байгаа. Гурба дахин галдаа мүргэһэнэйнгөө удаа, өөхэ гү, али тоһо галдаа үргэхэ, тойроод һууһан хадамайнгаа түрэл гаралда, аха захатанда мүргэдэг.


Түлижэ байһан галдатнай

Түлеэ нэмэн ерэбэбди.

Түүхэ һайтай заяандатнай

Мүргэн-шурган ерэбэбди.

* * *

Сусаршагүй гуламтадатнай

Сусал нэмэн ерэбэбди.

Суурашагүй заяандатнай

Золынь золгон ерэбэбди.

* * *

Хуһан сэргэ зооходотнай

Хүлэг морин эрьесэтэй.

Хуушан түүхынтнай һайханда

Худанууд танда эрьесэтэй.


Энэ заншал мүнөөшье зарим нютагуудта сахигдадаг. Эхирэд, булгад буряадууд һаяын саг болотор энэ гурим нангинаар сахидаг байһан, мүнөө энэ заншал һэргээгдэжэ захалба.


Хэшэг дуудаха ёһолол

Гэрэл зурагууд: Павел Будаев

Хэшэг дуудаха гэһэн удхатай үшөө нэгэ ёһолол тухай хэлэбэл, залуу бэриин хадам баабайнгаа үбдэг, сээжыень оножо, өөхэ шэдэхэ гэһэн ёһолол. Томо томоор хэршэһэн гурбан өөхэ хадам эсэгынгээ үбдэг дээрэ шэдэхэ, үшөө гурбан хэршэмэг өөхэ хадам эсэгынгээ сээжыень оножо шэдэхэ. Тиихэдэнь хадам эсэгэнь заримыень галдаа нэмэн үргэнэ, үлөөшэһөөнь өөрөө хүртөөд, байһан зондо хубаана.

Энэ ёһын гол удха юун болоноб гэхэдэ, залуу бэри бууһан айлайнгаа гал гуламта һэргээхэ, баяжуулха, уг гарбалынь үнэржүүлхэ гэһэн болоно. Мүргэлэй һүүлдэ хадамуудынь бэридээ бэлэг сэлэгээ баридаг заншалтай байгаа.



Янжима ИВАХИНОВА


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>