ҺАМГА АБАЛГА

Гэрэл зураг: Ван Сюэлинь

Хори буряадуудай дунда һамга абажа түбхинөөгүй хүн тон хомор һэн. Эрэгтэй хүн эхэ эсэгынгээ угынь залгажа, гал гуламтынь һүнөөхэгүй уялгатай байгаа. Тиимэһээ үхибүүгүй хүнүүд бусадһаа үхибүү үргэжэ абадаг һэн. Залуушуулай гэрлэхэдэ: «Унтаршагүй гуламтатай, унашагүй сэргэтэй ябаарай», — гэжэ буурал толгойтой үбгэдүүд үреэжэ һуудаг һэн. Арадай аман үгын зохёолдошье энэ ушар тухай хэлэһэн байдаг. Жэшээнь, ганса сусал гал болохогүй, ганса хүн хүн болохогүй гэһэн үгэ мүнөөшье хүрэтэр байһаар. Үбшэн үхэлдэ дайрагдажа, гэр бүлэгүй, гансаараа ганса бэе эрэгтэйшүүл хаа-яа ушардаг һэн. Хадамда ошонгүй, гэртээ хүгшэрһэн эхэнэрнүүд олоншье бэшэ һаа, үшөөл дайралдадаг бэлэй. Иимэ эхэнэрнүүд хүндэгүйшэг байгаа. «Хабтагар сусал галай дарамта, хадамгүй басаган гэрэй дарамта» гэһэн үгэшье байгаа юм. Хадамда ошоһон аад, һалажа бусаһан басагад баһал хүндэгүй һэн. Басаганайнгаа гэртээ хүгшэрхэдэ, эхэ эсэгэнь «үнгынь хубилгаха» гээд, найман үһыень задалжа, һамган янзаар хоёр болгоод, туйба зүүдэг, һамган дэгэл, уужа үмэдхүүлдэг байгаа. Тиихэдэнь үбгэнгүй һамгад болобо бшуу даа. Хорон хэлэтэйшүүл иимэ һамгад тухай «баханын һамган» гэлсэгшэ һэн. Гэртээ хүгшэрхэдөө, үһэеэ хахалһан иимэ эхэнэрнүүд аханар, дүүнэрэйнгээ үхибүүе үргэн абажа, үтэлхэ наһандаа үргүүлхэ үритэй болодог һэн.

Хори буряадай түүхэшэн Хубитын Шираб-Нимбуугай хэлэгшээр, манай зон 1800-аад он хүрэтэр өөһэдынгөө угай (отогой) басагаар һамга хэхэ ёһогүй байһан аад, тэрэ үедэ хори буряадай аха захатан болон түшэмэлнүүд суглаан дээрээ хэлсэжэ, 11 үеһөө хойшонхи залуушуул бэе бэеэ абалсахада болохо гэһэн шиидхэбэри гаргаһан байна. Буряадай һуудал байдалые шэнжэлэгшэ М. А. Кроль 1895 ондо хэблэжэ гаргаһан ном соогоо: «Заншалайнгаа ёһоор буряад зон өөрынгөө угай басагантай гэрлэхэнь хорюултай байгаа» гэжэ бэшэһэн юм. Олон арадуудай заншалнуудые шэнжэлһэн эрдэмтэдэй хэлэһээр, урда сагта дэлхэй дээрэхи алишье түбинүүдтэ иимэ ёһо заншал дэлгэрэнги байһан байна. Нэгэ угай зон хоорондоо шуһаяа холингүй, ондо ондоо угайхидтай ниилэжэ гэрлээ һаа, үри хүүгэдэйнь бэе махабад, оюун бэлиг үлүү һайн байха гэжэ Ф. Энгельс хэлэһэн юм. Түрэл зоной хоорондоһоо гараһан үхибүүд өөдэгүй, ухаа муутай байжа болодог гэжэ үбгэд, хүгшэд хэлсэгшэ бэлэй.

11 үеһөө гэрлэхэ ёһо тогтооһон аад, хэдэн арбан жэлэй үнгэрөөд байхада, 9 үеһөө болгоһон байгаа. Эдэ үенүүдые иигэжэ тоолодог байһан юм, эрхы — нэгэ, долёобор — хоёр, дунда хурган — гурба, нэрэгүй хурган — дүрбэ, шэгшы — таба, тиигээд һөөргөө нэрэгүй хурган — зургаа, дунда хурган — долоо, долёобор — найма, эрхы — юһэ, арба гэхэдэ, хурган үгы, тиимэ хадаа гэрлэжэ болохо. 1900-гаад онһоо хойшо долоодохи үеһөө гэрлэжэ болохо ёһо гараа һэн. Тиихэдээ угайнгаа үеые хургануудаараа тоолодоггүй, харин гарайнгаа үеэр иигэжэ тоолодог байгаа. Дала мүр — нэгэ, тохоног — хоёр, сарбуу — гурба, хурганай узуур — дүрбэ, дунда үе — таба, үзүүрэй үе — зургаа, долоо гэхэ үе үгы хадань гэрлэжэ болохо байгаа юм. Эсэгын талаархи угай үенүүдые харадаг бэлэй. Зүгөөр эхын талаархи угай (нагасанарай һаань) ойрошогшье һаань, гэрлэхэдэ хорюулгүй гэдэг һэн.

Буряад зон шуһа холихогүй гэһэн энэ ёһоёо ехэл нарилжа сахидаг байгаа юм. Гэбэшье түрэлөө мэдээгүй дээрэһээ хаа-яа энэ гурим ёһодо эрид харша үзэгдэлнүүд болодог байгаа. Энэ хэлэһэнээ баримталхын тула хоёр ушар дурдаһууб. 1909 гү, али 1910 ондо нэгэ басаган хүбүү түрэжэрхибэ. Эхэ, эсэгэнь тэрэ хүбүүень хүндэ үгэбэ. Түрэгшэ хүбүүнэй эсэгэ ондоо һамга абаад, басагатай болобо. Теэд 1930 гаран оной үедэ тэрэ хүбүүн басаган хоёрынь гэрлээд һэн. Аха дүү хоёрбди гэжэ тэдэнэр мэдээгүй, эсэгэнь наһа бараһан байгаа. Нютагай зон соо мэдэхэ хүнүүд байгаашье һаа, тэдэндэ хэлээгүйнь гайхалтай юм. Баһа нэгэ иимэ ушар болоһон байна. 1880-яад оной үедэ нэгэ басаганай хүбүү түрэхэдэ, эхэ эсэгэнь хүндэ үгэһэн байгаа. Хүбүүнэй эсэгэ ондоо һамга абаад, олон үхибүүтэй болобо. Эгээ бага басаганиинь 1901 ондо түрэһэн байгаа. Мүнөөхи хүндэ үгтэгшэ хүбүүн (энэ басаганай ахань болоно бшуу даа) ехэ боложо, наһа хүсэхэдөө һамга абаад, 1901 ондо хүбүүтэй болобо. Теэд 1901 ондо түрэгшэ абга эгэшэ аша хүбүүн хоёр 1922 ондо гэрлээ бэлэй. Эдэнэр баһал түрэл гаралаа мэдээгүй ха юм даа.

1900 гаран ондо хоёр һамгатай хүнүүд хаа-яа байгша һэн. Бүри урдань гурбаншье һамгатай хүнүүд байдаг һэн гэгшэ бэлэй. Абаали (түрүүшын) һамганайнгаа үхибүү түрэхэгүйдэ, хоёрдохи һамгаа абадаг һэн. Заримдаа түрүүшэ һамганайнгаа эмгэгтэжэ, гэрэйнгээ ажал хэхэ аргагүй болоходонь, хоёрдохи һамга абадаг байгаа. 1920 оной үеэр 40 гаран наһатай дундахан шадалтай нэгэ хүнэй һамганай һохор болошоходонь, үбгэниинь залуу һамга абажа, хэдэн үхибүүдтэй болоо бэлэй.

Үхибүүтэй болохын тула хоёрдохи һамга абахадань, түрүүшэ һамганиинь гал гуламтынгаа, ажабайдалайнгаа талые хараха зүбшөөлөө үгэдэг байгаа бшуу даа. Бага һамганиинь ехэеэ «абгай» гэдэг байгаа юм. Хоёр һамгад хоорондоо хэрүүл уруул гаргажа байгшагүй һэн.

Хоёрдохи һамга абахада, балай ехэ юумэ үгэдэггүй, түрэшье хэдэггүй һэн.

Айл бүхэн һайн бэритэй болоһойбди гэжэ хүсэдэг һааб даа. Һайн гээшэнь хадаа һайн зантай, ажалда бэрхэ, үнэр олон болохо эхэнэр тухай хэлэдэг байгаа. Тиимэ басага бэри хэхэеэ олоод байхадаа, таараха гээшэ гү гэжэ ламада үзүүлдэг һэн. Таараха гээ һаань, хадаг табижа, басагыень эригшэ бэлэй. Залуушуул бэе бэедээ дуратай байгаашье һаа, өөһэдөө мэдээд, эхэ эсэгын зүбшөөлгүйгөөр гэрлэдэггүй һэн. Заримдаа хоёр залуушуул түрынгөө болохо үдэр болотор харалсаашьегүй байдаг бэлэй.

Бүри урда сагта нарай хүбүүндээ нарай басага эрихэ ушарнууд байһан юм. Үлгытэй байхадаа хадамнагдаһан нэгэ басаган 1920 ондо 19-тэй болоод байхадаа, эхэ эсэгэдээ баалуулжа, дурагүй тэрэ хүбүүндээ үгтөө бэлэй. Эхэ эсэгэнь одхон эрхэ басагаяа хэды хайрлабашье, үни заяанда абажархиһан худалдаанайнь мал бусаахаяа бэрхэшээгээ һэн.

Бүри үхибүүтэйшье болоогүй аад, худа ураг боложо, бүһэеэ андалдадаг ушарнууд байгаа юм. Иимэ худануудые үндэгэн худа гэдэг һэн.

Ехэнхидээ хүбүүнтэеэ сасуу гү, али хоёр, дүрбэ наһа дүү бэриие эринтүү байгаа. Гурба наһа дүү һаа, муу гэхэ, таба наһа һаа — хамаагүй. Оло дүү гү, али эгэшэ һамга эридэггүй байгаа. Зүгөөр бүри урда сагта үлгыдэ хэбтэһэн хүбүүндээ наһа хүсэһэн һамга абажа үгөөд, тэрэнь нарай үбгэнөө абалсажа ехэ болгоод, һуудаг һэн гэхэ. Минии арбаад наһатай ябахада, нэгэ шабганса байгша һэн. Тэрэ хүгшэн 16-17 наһатай байхадаа, нарай хүбүүнэй һамган боложо, «үбгэеэ» абалсажа үндылгэлсөөд, хожомынь тэрээнһээ хүбүү түрэһэн юм гэлсэгшэ бэлэй. Тэрэ хүбүүниинь үбгэршоод ябагша һэн.

Хоёрдохи һамга абалган, оло эгэшэ бэриие буулгалган хадаа ажалаа хүүлэхэ ябадал байгаа юм.

«Хормойнь улааниие хараагүй, хотонойнь улааниие харааб», — гэжэ бэриие эриһэн үбгэдэй хэлэхые дуулагша һэм. Иигэжэ хэлэхэдээ, баян гоёынь хараагүй, уг удамынь харааб гэһэн удхатай юм. Үшөө тиихэдэ эхэ эсэгынь ухаан бэлиг, аяг зангынь ямар бэ гэжэ харадаг һэн. Эрихэ басаганайнгаа үнэржэхөөр уужам бэетэй гү гэжэ бэеынь харадаг байгаа. Түрэхэгүй басаган дан уйтан, хобигор бэетэй, дээрэ уусатай, эрэ шарайтай байха, уужам бэетэй басаган олые түрэхэ гэхэ мэтээр хэлсэгшэ һэн.

Лодон ЛИНХОВОИН