БАСАГАНАЙ НААДАН

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Залуу айлай ерээдүйн байдал түхеэрэлсэхэ, хамһалсаха, гал гуламтын дулаан, бэхи байхын түлөө түрэлхидэйнь, аха дүүнэрэйнь, нүхэдэйнь оролдолгын эхин болодог гээшэ. Энэ болбол арадаймнай заншалай удхын гүнзэгые, һайханиие гэршэлнэ.

Басаганай нааданда хүрьгэн хүбүүн нүхэртэеэ, бэри хүтэлхэ хоёр дунда наһатай худанартай ошодог юм. Бэри асархаяа ошоһон хоёр худанар дүрбэн тэгшэ байдалтай заатагүй байха ёһотой.

Басаганай наадан дээрэ нагаса тала түрүүлхэ гэхэ гү, али хүндын түрүүдэ байха зэргэтэй:


Эхым эльгэн талаһаа

Эжым бүхы түрэлхид

Нагаса талам боложо,

Шуһан түрэл гэгдэнэл. (Э. Дугаров)


Басагаяа хүргэжэ, түрэдэ буугаад байхадаа, басаганай абгатан тала түрүүлхэ (түрүүн нэрлэгдэхэ). Буужа ерэһэн бэри ямар угай, обогой, хэнэй үри хэн байһыень тэмдэглэхэдээ, абын талаһаа нэрлэнэбди.


Эсэгын зүрхэн талаһаа

Эсэгым бүхы түрэлхид

Абга талам боложо,

Яһан түрэл гэгдэнэл... (Э. Дугаров)


Басаганайнгаа наадан дээрэ худын түрүү басагаяа хүргэжэ ошохо зониие нэрлэхэдээ, түрэл гаралайнь харилсаа тэмдэглэхэ шухала: нагасатан тала – нагаса аба (баабай), нагаса эжы, нагаса ахай, нагаса эгэшэ, бүлэ, бүлэ хуряахай, бүлэ хүрьгэнтэн, зээ басаган, зээ хүрьгэн гэхэ мэтэ. Абгатан тала – үбгэн аба, хүгшэн эжы, абгатан, абга эгэшэ, үеэлэ, үеэлэ хүрьгэнтэн, үеэлэ бэри, аша басаган гэхэ мэтэ. Хэды хүнэй ошохо тухайнь басаганай түрэлхид өөһэдөө шиидхэдэг: нагасанар, абганар, гэр бүлын нүхэд, хүршэнэр, басаганай үетэн... Элинсэгүүдэймнай сахижа байһан заншалнууд соо нютаг нютагай өөһэдын гурим гэжэ байха, жэшээлхэдэ, Шэнэхээндэ бэриин хани басагад түрэдэ ошолсодоггүй байха юм.

Хүбүүтэ талынхид хэды хүнэй буужа ерэхые уридшалан мэдэнхэй байдаг. Худатанаараа хэлсэһэнэйнгээ хэм соо зоноо бүридхөөд, басагата талын худын түрүү үгэ абадаг:


Үргэһэн гаргаһанаа хүн болгожо,

Үреэ даагаа морин болгожо,

Хүтэл үндэр дабаануудые дабажа,

Хүл алдама голнуудые гаталжа,

Басагаяа хүргэжэ ошохомнай гээшэ.

Худа урагайнгаа хүндые даажа,

Хэмһээ хэтэрэнгүй, нэрээ гутаангүй,

Үгэ нэгэтэй, хүсэл һайнтай

Үлгэн уужам тоонто нютагаа бусаябди.

Гуримтай, дүримтэй, журамтай

Зугаатай, хүхюутэй, томоотой

Зоригма басаганайнгаа наһанай хэрэг

Нангинаар дүүргэжэ ерэел даа –


гэһэн удхатайгаар хэлэнэ.


Баран урагуудаараа уулзахаа,

Баян бардамаар басагаа хүргэхөө

Зорихомнай бултадаа.

Зол жаргал олохын

Зохид һайхан харгы байна.

Эрхэ басагаяа түбхинүүлхэ

Эрхим һайхан хэрэг байна.

Агтын һайниие шэлэжэ,

Аянда мордохын урда

Захиха заабари, хэлэхэ үгэеэ

Заатагүй дуулгаха хүсэл байна:


Гэрэл зураг: Павел Будаев

“Хүндэтэ аха дүүнэр, айл аймаг, басаганаймнай нүхэд! Хадамайнь газарта басагаяа хүргэжэ ошоходоо, нэн түрүүн наһанай нангин хэрэг дүүргэжэ ябаһанаа мэдэрэе. Худа урагуудайнгаа ехэ хүндые даажа шадаха шадалтай, удха тааруулжа дуугарха аргатай, басаганайнгаа энжэ зөөри, оро дэбидхэр баян бардамаар тушааха, үреэл захяагаа худанартаа дуулгаха – иимэ ехэ зорилготой зон болоно гээшэбди. Худын түрүү ябаһан хадаа зонхилжо, заабарилжа болохоб. Һунгажа үгтэһэн энэ зиндааемни хүндэлжэ, үгэ соомни ябаха бэзэт гэжэ найданаб. Басага хүргэгшэд үүр сайтар басагаа дахаад, һахяад ябадаггүй, харин 2-3 часай хоорондо хэрэгээ дүүргээд, һайнаа хүсөөд, харгы замдаа гарадаг ёһо бии.


Залиршагүй залитай,

Унтаршагүй гуламтатай,

Тэгшэ һайхан байдалтай

Тэнигэр бүдүүн айл боложо һууг даа басагамнай”.


Эхирэд буряадай заншалаар басаганай наадан

Басаганай нааданда хүрьгэн болохо хүбүүн гурбан гү, али табан хүнүүдтэй ошодог. Басаганай нааданай болохо газарта тэдэниие угтамжа хүлеэхэ ёһотой.

Хаанаһаа ябаһан хэд болонот? Харгы замтнай хаагуур бэ? Ямар зорилготой манда хүрэбэт? гэхэ мэтын асуудалнуудта харюусаад, ерэгшэд угтаһан зонтоёо ёохорлоһоор хуримай газарта орохо ёһотой. Басаганай наадан дээрэ хүрьгэн хүбүүндээ хадам эжынь «саажа» үмдэхүүлдэг байгаа. «Саажа» гээшэ мүнгэн тоборюулгаар гоёогдоһон малгай.


Үбэр бэеышни мүнгөөр гоёохомни,

Ара бэеышни алтаар гоёохомни

Мүнгэндэл адли мүлиржэ,

Алтандал адли яларжа ябаарайш.


Урдандаа басаганай наадан яһала ехэ гаргашатай байгаа. Шадалтай буряадууд басагаяа гурба-дүрбэн үдэшын туршада наадхуулдаг һэн. Энэнь түрэл гаралайнь шадалһаа, олонһоо болодог. Хэрбэеэ хадамай басаган гурба-дүрбэн абга, нагасанартай байбал, гурба-дүрбэн үдэшын туршада наададаг байгаа.

Басаганай нааданда уригдаһан айлшад бэлэгтэй ерэдэг. Тэрэниие «харюу бэлэг» гэжэ нэрлэдэг. Нааданда ороһон бэлэгээ түрэлхидынь харюу болгон бэлэглэһэн зонойнгоо үри хүүгэдэй түрэ найрнуудта бусаажа бариха ёһотой. Дүтын түрэлхид басагандаа «хоолобшо» зүүлгэдэг (энэнь 10, 100, 500, 1000, 5000 түхэригүүдые утаһаар холбоһон «шүрэ»). Үглөөдэрынь басагаяа хүргэжэ ошоходоо, хуримда ороһон бэлэгынь, оро дэбисхэрынь, гэр соогоо табиха барааень сүм бүридхөөд абаашадаг.


Худын түрүү, худагын түрүү хоёрой үүргэнүүд:

Худын түрүү:

• зоноо хүтэлбэрилхэ;

• хүндын дээжэ төөлэй хүндэхэ;

• басаганайнгаа уг гарбалтай, ерэһэн зоноороо танилсуулха;

• ябалган дээрээ баярай үгэ хэлэхэ.

Худагын түрүү:

• басаганайнгаа энжэ, зөөри бүридхэхэ, соносхохо;

• ёһололнуудые үнгэргэхэ: бэриин мүргэл, оро заһалга, хэшэг тушаалга г. м.;

• худагыдаа, худанартаа захяа заабари, баярай үгэ хэлэхэ.


Басаганайнгаа түрэлхи гэрһээ гарахынь урда эжынь басагаяа сагаалуулжа, аягатай һүнһөө ама хүргэхэ ёһотой. Хадамуудтаа ябахаяа байһан басаган түрэһэн гуламтадаа, нютаг орондоо һүн сэржэм үргэжэ шэнэ нютагта үдэшүүлхэ гуримые сахиха шухала.

Үбэр-Монголой дэбисхэр дээрэ нютагжаһан хори-буряадаймнай үри һадаһад, шэнэхээн буряадууд, басагаяа хүргэхэдөө, хүдөөдэ хэдэн һэеы гэр табижа, бэлэдхэлээ эхилдэг гуримтай. Найр наада хэжэ байһан айлда түрэл гаралынь, хаяа хадхажа һууһан хүршэнэрынь, нүхэд һүүдэрынь ерэжэ туһалдаг. Энэ ёһо хаанашье ажаһуужа байһан буряадууд сахидаг. Бэри болохоёо байһан басаган хуримай урда үдэрнүүдтэ түрэлхидтөө айлшалжа ерэнхэй байха. Басаган дэгэлээ үмдэнхэй хадамда гарахаяа байһан басаган һэеы гэрнүүдэй нэгэндэнь үетэн нүхэдтэеэ суг һуунхай айлшадаа угтадаг. Ерэһэн айлшад хадагтайгаар асарһан бэлэгээ барюулдаг, үреэл үгөө хэлэдэг. Заатагүй олон зоной урда гаража бэлэгээ үгэдэггүй. Тиимэ гурим Бэсүүрэй мүн бэшэшье нютагуудта сахигдадаг.


Уусын дуун

Буряад түрын хүндын шэрээдэ болбол заатагүй мяхан табаг, сагаан эдеэнэй зүйл байха зэргэтэй. Басаганай наадан дээрэ уусын дуу зэдэлүүлхэ гурим байха. Эндэ тусгаарлажа дуу дуулаха хүн уригдадаг, уусын дуу дууладаг дуушад хүндэтэй айлшадай тоодо ородог. Дуу дуулаһан хүндэ хадамда ошохоо байһан басаган “уусаһаа хүртүүлхэ” гэһэн ёһо байгаа.

Уусын дуу гэхэ гү, али захяа дуунай найруулга элдэб байжа болохо, зүгөөр удхань адлирхуу. Хадамда ошохоо байһан басагандаа айлай заншалда, хотоной гуримда ороходоо яажа бэеэ абажа, ямар хандасатай ябахыень захижа дуулаһан дуунай үгэнүүдшье, аялга хүгжэмыншье хүргэгдэхэ басагые уяруулха шадалтай.


Гэрэл зураг: Павел Будаев

Хада газар халгаахан байдаг юм

Хараашалхадажа ябаарай.

Хариин дайда хатуухан байдаг юм

Ханалгатай ябаарай –


гэжэ һайхан хүсэлөө дамжуулдаг. Энэ заншалай Буряадтамнай һэргээгдэжэ захалһаниинь һайшаалтай. Дуушадай үреэл, захяа дуу хангюурдажа байхада, хадамда ошожо байһан залуу бэриин досоо гуниг түрэхэ, түрэл зонойнгоо оролдолго, захил дүүргэхэ гэһэн бодол түрэхэнь лаб лэ байхаар һанагдана.


Янжима ИВАХИНОВА


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>