ТҮРЭ НАЙР

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Түрын эхиндэ найр хүтэлэгшэ хүбүүнэй талаһаа худын түрүүдэ түрэ нээхыень үгэ үгэдэг, тиигээд хүбүүнэй эхэ эсэгэдэ, басаганай эхэ эсэгэдэ үгэ үгтэдэг. Бэри хүтэлжэ ерэһэн хоёр худанар басаганай наадан дээрэ үзэһэн дуулаһанаа түрынхидтэ дуулгаад, энэ дэмбэрэлтэ һайхан уялгаа дүүргэжэ, бэриеэ, худанараа хүндэтэйгөөр хүтэлэн асарһанаа мэдүүлхэ. Тиигээд лэ түрэ хүтэлэгшын түсэбэй ёһоор түрэ наярха жэшээтэй.

Түрэ дээрэ хүбүүтэ талынхид бэлэгээ баридаг: түрүүлэн абгатан тала үгэ абадаг (хүбүүнэй абын эгээн дүтын түрэлхид), тиигээд нагасатанда үгэ үгтэдэг (хүбүүнэй эжын дүтын түрэлхид). Тон гол түрэлхидэйнь бэлэг сэлэгээ барижа, үреэл захяагаа хэлэжэ дүүргэхэлээрнь, басагата талын худагын түрүү басаганайнгаа хэшэг мэдүүлдэг, бэлэг сэлэгынь, зөөри зөөшынь нэрлэдэг. Захяа үгэнүүдээ худанартаа хэлэдэг.

Басаганай хэшэг тушаалга – манай арадай һайхан заншалнуудай нэгэн. Түрын шэрээдэ һууһан айлшадай урдуур эдеэнэй бүхы зүйлнүүдһээ табагууд нэмэгдэнэ.

“Агта хүлэгтэ (автомашинада) ашаалан тээжэ, Амбан түрэдэ хэшэг болгожо, Асарһан эдеэнһээмнай ама хүрэгты”

– гэжэ басагата худагын түрүү урина.

Хүбүүтэ талынхид:

“Эмниг мориндо тэгнэн тээжэ, Энхэ түрэдэ хэшэг болгоһон Алтан һайхан эдеэнэйтнай дээжэ, Арьбажан, ехэжэн элбэгжэг лэ”! –гэжэ харюулан үреэдэг.

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Захааминай буряадууд басаганайнгаа хэшэг тушаахадаа: “Харида ерэһэн манай хүүхэнэй, халуундаа угтаһан танай хүбүүндэ гартаа барижа, ганзагадаа уяжа асарһан хэшэгыемнай тогтоожо хайрлыт” – гэжэ хэлэхэ. Энээниие абахаа бэлдэһэн дүрбэн хүн нимгэн хүнжэл гү, али брезент дэлгэжэ, тэрээн дээрээ тушаажа абаха ёһотой. Бэриин хэшэг тушаахадаа, худатанайнгаа хүсэ шадал туршангаа, асарһан хэшэгээ хүнжэл руунь шадалай хүрэсэ шэдэжэ тушааха ушар дайралдадаг. Бэриин хэшэг болгон асарһан хонин төөлэй хүндэеэ дүрбэн мүсэ дээрээ тогтоторынь шэдээ һаа, бэриин хэшэг саашадаа арьбадхагдаха гэһэн удхатай гэлсэдэг. Энэ ёһын удха хадаа хоёр залуушуулаймнай эдеэ уһан нэгэдэбэ гэһэн удхатай.

Басагаяа хүргэжэ ерэгшэд, эдэ заншалнуудые дүүргээд, хоёр-гурбан сагай туршада түрэ найрта һуугаад:

“Айлшадай ёһоор угтажа, Худын ёһоор хүндэлжэ Байһан таанадтаа баярые хүргөөд, Ороһон бороо зогсодог, Ерэһэн айлшад мордодог гэжэ Бууса нютаг дайдадаа Бусахамнай даа бидэтнай. Түрэ хуримаа Түбхэн үндэрөөр, Найр наадаа Намхан зохидоор бүтээгты”

– гээд, нютагаа бусаха тээшээ болодог.

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Залуушуулда хадаг барилтай гү?

Мүнөө үеын түрэ хүтэлэгшэд түрын эхиндэ залуушуулдаа хадаг барюулдаг, тиихэдээ энэ уялга эхэ эсэгэдэнь үгэдэг заншалтай болошоо. Хадаг гээшэмнай тон нангин удхатай зүйл болоно ха юм даа. Буряад-монгол зоной дээдын бэлэг, хүндэлэл ёһололой тэмдэг гэжэ нэрлэнэбди. Хадаг барижа, абажа байһан зон малгайгүй байха ёһогүй. Хадаг абаад, иишэ тиишэнь табидаггүй, хүзүүндээ зүүдэггүй. Иимэ ёһо анхан сагһаа буруушаагдадаг байгаа. Хадаг аба эжыдээ, хүндэтэй наһатайшуулда, багшадаа, тушаал зиндаатанда, холын айлшадта баридаг. Энэ ёһолол бага ондоо болгожо, залуу хоёртоо эхэ эсэгэнь сагаан эдеэ амсуулжа, үри хүүгэдынь эжы абадаа хадаг барижа хүндэлөө һаань, тааруу байха гэжэ һанагдана.

Гэрэл зураг: Хэшэгто Дансарунов

Хүндын дээжэ – төөлэй

Түрэ найрай эхин дээрэ хүндын дээжэ хүртэлгэн эхилдэг. Хүбүүтэ талын худын түрүү басагата талынгаа худын түрүүдэ төөлэй табихадаа: “Хотоймо ехэ хуримай түрүү ерэжэ, хойморыемнай эзэлһэндэтнай, түрэдэ түшэжэ, түрүү ерэһэндэтнай, төөлэй хүндэхыетнай айладханабди” – гэжэ хэлэхэ. Ерэгшэ урагай түрүү хонин төөлэйень зүүн гарайнгаа альган дээрэ тогтоожо ерээд, нара зүб эрьюулэн, хутагаараа төөлэйн долоон хүндэлгые тойруулан хүндэдэг. Төөлэйгөө хүндэжэ дүүргээд, эзэндэнь бусаахадаа,

“Хоёр үринэрнай Хорёогоор дүүрэн хони ямаатай, Арюун таладаа адуу малтай, Амгалан тэнюун ажаһууг даа”

– гэжэ үреэдэг.

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Төөлэйһөө отолһон хүндэбшын мяханһаа гал гуламтадаа үргэдэг. Табагай эзэн төөлэйгөө урбалдуулжа, духаарнь уруунь харуулаад, уураг тархиинь гаратар хахалаад, тэрээн уруугаа мяхагүй хониной хабһа гудараад, худадаа бусааха ёһотой. Худань абан сасуугаа тэрэ хабһаарнь төөлэйн уураг тархиһаа амсаад, зэргэлжэ һууһан эрэшүүлдэ дамжуулха. Тэдэнэр баһал амсаха ушартай. Удхань юун болоноб гэхэдэ, узуурһаань абан, оройдонь хүрэтэр, туруунһаа абан, тархидань хүрэтэр залуушуулайнгаа баян, бардам ажаһуухынь хүсэһэн ёһо болоно. Басагаяа хүргэжэ ерэһэн худагыда табагай эзэн хониной ууса табижа, үреэлыень шагнадаг. Ууса табихадаа – нугарһан тээхи хажуугаарнь, һүүжэ – нүхэтэй талаарнь, шагайта – шагайень айлшан руу харуулжа табиха. Ууса бусаагдадаггүй.

“Түлгэ хониноймнай төөлэй Түрын хүндэ болог лэ, Түрэеэ хэһэн хоёрнай Тэгшэ баян болог лэ! Хоёр далайгаа холбоёл даа, Уурал манаар холбоёл даа, Хоёр харияа холбоёл даа, Хониной төөлэйгөөр холбоёл даа!” –

гэжэ Ойхоной буряадууд үреэдэг, дууладаг.

Омолёор баян Ойхондо хонин төөлэйһөө гадна загаһан төөлэй табижа хүндэлдэг заншал бии.

“Мүргүй ябаха Хүхэ далаймнай загаһан Мүргэлгүй эдихэ Үбсүүгүй төөлэй”

Төөлэй тогтооһон айлшад иигэжэ харюусадаг:

“Байгал далайдаал адли Баян боложо байгаарайт! Омоли загаһандаа адли Олон боложо байгаарайт! Загаһантнай олон боложо, Далайгаараа багтажа ядан байг! Зонтнай олон боложо, Гэр айлаараа багтажа ядажа байг лэ!”

Оро заһалга

Буряад угсаатан ямаршье сагта түрэ найрай энэ нангин заншалда тон ехэ анхарал хандуулдаг гээшэ. Мүнөө үедэ ехэнхидээ түрын түрүүшын забһарлалгын үедэ оро заһалга үнгэргэдэг. Түрэ найраа хоёр талаһаа сугларжа бүтээдэг ушарһаань, хэшэг тушаалга, оро заһалгые хүүгэдэйнгээ ЗАГС-да ороһоной һүүлдэ нютагайнгаа дурасхаалта газарнуудаар нүхэдөөрөө суг аяншалжа ябаха үедэ түргэн зуура үнгэргэдэг болошоо. Энэ хоёр нангин заншалай гүнзэгы удха ойлгуулха гэбэл, залуушуулдаа харуулан, удхыень тайлбарилан үнгэргөө һаа, дүн һайтай байха һэн гэжэ һанагдана.

Гэрлэжэ байһан хоёроо оронойнь хажууда байлгаад, ёһололой гурим түгэс дүүргэхэ ёһотой. Нэн түрүүн ёһололой урда сагаалуулха гэхэ гү, сагаан эдеэнһээ ама хүргэхэ. Оро заһахадаа, хоёр талаһаань гурба-дүрбэн тэгшэ байдалтай эхэнэрнүүд хабаадаха ёһотой. Унтари заһахадаа түрүүлэн басаганай шэрдэг табигдана, дээрэнь хүбүүнэй, саашань энэ гуримаар унтари заһагдаад, хүбүүнэй хушалтаар дүүргэнэ. Унтарияа заһажа байхадаа, орооһо, будаа шэдэжэ үреэдэг. Зарим нютагуудта жэжэ сагаан мүнгэ хэрэглэдэг.

“Үргэн оро заһажа, Үндэр дэрэ табибабди. Хонин сагаан нооһоор Хүнжэл оёжо табибабди. Эд элэн һалан, Эзэдынь мүнхэ болог”. * * * “Үргэн ехэ орон дээрэ Үнэржэжэ баяжаг хүүгэднай, Хабтагар үргэн орон дээрэ Хубитай, заяатай жаргаг!” –

гэхэ мэтэ удхатай үреэлнүүдые табидаг, залуу хоёртоо үмэдхэл үмдэхүүлдэг, бэлэг баридаг.

Тиигээд лэ ёһо гурим соонь оро заһажа дүүргээд, хоёр залуушуулаа орон дээрэнь һуулгаад, худа урагууд үреэлээ хэлэхэ, бэридээ зүүдхэл зүүлгэхэ, хүрьгэндөө самса үмэдхүүлхэ:

- Оронтнай зөөлэн гү?

- Зөөлэн.

- Дэбдихэртнай тааруу гү?

- Тааруу.

- Дэрэтнай үндэр гү?

- Үндэр.

Гэхэшэлэн, асуудал-харюунуудаар зугаа дэлгэжэ, гүнзэгы удхатай заабари зүбшөөл, үреэл хүсэлнүүдээ хэлэдэг. Иимэ ушар залуушуулда үе наһандань хадуугдаха, сэдьхэлдэнь шэнгэхэ гэжэ һанагдамаар.

“Хоёр талаһаа хамһажа Хабатай оро заһабабди. Хүйтэндэ дулаасажа, Халуунда һэрюусэжэ, Үринэрээ үдхэжэ Үнэр баян һуугты даа”. “Эжынгээ оёһон хүнжэл доро Энхэргэн байгты бэе бэедээ. Абынгаа бэлдэһэн орон дээрэ Үнэржэн, арьбажан жаргагты”.

Түрэ хуримай энэ заншал хоёр залуушуулай орон нэгэдэбэ гэһэн удхатай.

Гэрэл зураг: Ван Сюэлинь

Дэрэ буляалдаан

“Дэрэ буляалдаан” гэһэн һонин ёһололой наада залуушуул үнгэргэдэг байгаа. Бэриин оро дэбидхэр буулгалган дээрэ олон хүбүүд – басагата, хүбүүтэ тала болон, дэрэ буляалдаха. Залуу хоёрой дэрлэжэ хэбтэхэ дэрэнь эгээл хүсэтэй хүнэй гарһаа үгтэхэ жэшээтэй. Тиигэбэл, бата илалтаар үгтэһэн жаргалай дэрэ мүн гэһэн удхатай байгаа.

Хэрбэеэ энэ нааданда хүбүүтэ талань буляа һаа, шэнэ айлда хүбүүн үри түрүүлэн түрэхэ; басагата талань диилэжэ гараа һаань, басаган үри түрэхэ гэһэн шэнжэтэй.

Дэрэ. Гэрэл зураг: Мишигмаа

Абдар (ханза) тушаалга

Түнхэнэй буряадууд оро заһалган дээрэ абдараа тушаадаг. Энэ ёһо эрхилжэ байһан абдарайнгаа түлхюур худалдажа, хүхюутэй зугаатай тоосоон болохо ушартай.

Абдарнай алтатай, мүнгэтэй Абаха гээ һаа, түлэгты. * * * Дүрбэн булангынь дүлэтэ арзаар дүүрэнхэй, Дайдын хэшэг – сагаан эдеэн элбэгтэй. Ханхинаса мүнгөө тоологты, Ханза-абдарымнай худалдан абагты! –

гэхэ мэтэшэлэн худагынар бэе бэедээ мүхөөгөө үгтэхэгүй гэжэ оролдон, хурса үгөө, хурдан бодолоо харуулха жэшээтэй.

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Бүреэдэһэтэй хүнжэлэй удха

Бүреэдэһэтэй хүнжэлөө оронойнгоо хушалта дээрэ түнхэнэйхид табидаг гээшэ. Юуб гэхэдэ, хүнжэл дээрэнь оёотой бүреэдэһэн соонь залуу бэриин дүтын зоной үреэлэй мүнгэн байһан ушарһаа иигэжэ хуряагдана гэе. Бэриин сай уулганай болоходо (түрын үглөөдэрынь), хүнжэлэйнгөө бүреэдэһэ тайлажа, ханзаяа нээхэ саг болодог. Залуу бэритэй хамта энэ бүхы ёһололнуудые үнгэргэлсэһэн эрхилэгшэ эхэнэр (хүрьгэнэй талаһаа) хабаадаха ёһотой.

Бэриингээ хүнжэл стол дээрэ жэгдэлэн табяад, ямар гуримаар оёгдоһон байгааб, тэрэл шэгээрнь нара зүб утаһыень задалха ёһотой. Утаһыень бусайдуулангүй, зангилангүй ехэл болгоомжотойгоор һугалан байхадаа, эхэнэрнүүд мүн лэ үреэлээ хэлэхэ, захяа заабари залуу бэридэ үгэхэ ёһотой. Бүреэдэһэнэй мүнгөөр (мүнгэнэй ехэ һаа) бэридээ дурасхаал болгон нэгэ зүйл абажа үгэхэ, үлэһэн мүнгэндэнь бэриин сайда хэрэгтэй унданай, эдеэнэй зүйлнүүдые абаха. Бүреэдэһэн болоһон пулаадынь, утаһаниинь ёһолол эрхилэгшэ эхэнэртэ барюулагдана. Удхань юун болоноб гэхэдэ, энэ үдэрһөө эхилжэ, пулаад, утаһа абагша эхэнэр залуу бэриин хүтэлбэрилэгшэ болоно. Шэнэ нютагта айлда бууһан бэри түрүүшын үдэрнүүдтэ ядалсангүй, айлай, нютагай занда ороходонь туһалха хүн болохо ушартай. Бүреэдэһэ оёһон утаһаниинь залуу айлай түрүүшын үриин хүйһэ уяха гэһэн удхатай. Залуу айлай түрүүшын үриин түрэхэдэ, эжынь хүтэлбэрилэгшэ болоһон эхэнэр эгээ түрүүлэн хүүгэндэнь бэлэг асаржа бариха гэһэн жэшээтэй.

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Нютаг нютагай заншал

Оро дэбидхэр тушааха заншал нютаг бүхэндэ өөрын онсо маягтай. Жэшээнь, сартуул буряадууд оро тушаалган дээрээ хүрьгэн хүбүүндээ алха барюулжа, ажалаа бүтээжэ ябахыень үреэдэг, басагандаа хайша барюулжа, үхибүүдэйнгээ хубсаһа оёжо ябахыень хүсэдэг. “Алха бариха хүбүүтэй, хайша бариха басагатай боложо жаргаарай” — гэжэ үреэдэг. Бэриин унтари тушааһан худагыда сагаан эдеэ табижа, хадаг баридаг, үреэлынь тогтоожо абадаг ушартай.

Баргажан, Хурамхаанда бэриин оро тушаалганда хоёр талаһаа бэреэдүүд хабаададаг. Басагата талын бэреэдүүд (залуу бэриин аханарайнь, түрэл гаралайнь һамгад) дүү басаганайнгаа оро дэбидхэр асархадаа, хүбүүтэ талын бэреэдүүдтэ гэрэйнь хорёогой газаа угтуулжа, шэнэ бэриингээ оро дэбидхэр онсо маягаар дамжуулдаг. Оро дэбидхэр тушаажа ерэһэн бэреэд машинаһаа буунгүй, шэнэ бэриингээ хибэс газарта шэдээд, дээрэнь оро дэбдихэрынь шэдэхэ, сомохо. Тиихэдэнь хүбүүтэ талын бэреэд абажа, гэртээ оруулха ёһотой. Унтари дэбидхэрээ заһахадаа, һайхан зугаа дэлгэжэ, оро дэбидхэрынь гоёшоожо, магтажа, сэдьхэл уяруулмаар үреэлээ хэлэжэ, дуугаа дуулажа байгаад хэрэгээ дүүргэхэ зэргэтэй.

Үмэдхэл үмэдхүүлгэ

Энэ заншал оро дэбидхэр заһалган дээрэ ехэнхи нютагуудта сахигдадаг, түрэ хурим дээрэшье үнгэрдэг. Басаганай түрхэмүүд хүрьгэн хүбүүндээ үмэдхэл хэхэдээ, дэгэл, малгай, гутал гэхэ мэтын хубсаһа үмдүүлдэг, мүн алта, мүнгэн бэһэлиг зүүдхэл зүүлгэдэг байгаа. Хүбүүтэ тала бэридээ үмэдхэлэй хубсаһа ба үнэтэй зүүбшэнүүдые баридаг.

“Үмэдхэһэн хубсаһамнай, Үлзытэй, шанартай байг. Үни удаан үмдэжэ, Үнэр баян жаргажа һуугты!”

– гэхэшэлэн үреэдэг.

Ага, Шэнэхээн нютагуудта хадамда гаража байһан басагандаа хүнэй нүхэр болоһонойнь тэмдэг болгон, һамган дэгэл үмдэхүүлдэг һайхан заншал бии. Түрэ найрайнгаа түлэг дунда хоёр залуушуулайнгаа жэнхэни буряад хубсаһаа үмдөөд, олоной үзэмжэдэ гараа һаань, олон лэ айлшадай зүрхэн омогой мэдэрэлээр халихал һэн хаш.

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Мүнгэн гоёолто, зүүдхэлнүүд

“Сагаан үнгэтэй үнэтэ түмэр” гэжэ мүнгэн гэһэн үгын удха тайлбарилагдадаг. Энэ үнэтэ түмэр манай угсаатан үни холын сагһаа тон үндэрөөр сэгнэдэг. Аяга тагшаһаа эхилээд, моринойнгоо тоног зэмсэг хүрэтэр элдэб зүйлнүүдээ сэбэр мүнгөөр гэхэ гү, али мүнгэн угалза хээ һиилэн гагнажа гоёодог байһан.

Гэрэл зураг: Хэшэгто Дансарунов

Басаганайнгаа хадамда гарахада, гэртэхиниинь гоёлойнь хубсаһанда нэмэлтэ болгон, нарин дархашуулда мүнгэн гоёолто, зүүдхэл захидаг һэн. Сагаан мүнгэндэ шүрэ һуулгаһан элдэб янзын зүүдхэлнүүд онсо удхатай дурсалгын зүйл болодог һааб даа.

Мүнөө үедэ наймаанһаа гоё ялагар шулуутай бэһэлиг, һиихэ, бугаагуудые абажа бэлэглэдэг болонхойбди. Эжы абын бариһан энэ бэлэг дурасхаал болохонь дамжаггүй, тиигэбэшье элинсэгэйнгээ һайхан заншал һэргээжэ, мүнгэшэ алташа буряад дархашуулдаа өөрсэ маягтай, үриингээ жэл, мэнгэдэ тааруулһан, түхэл зурагтай зүүдхэлнүүдые захижа хүүлээ һаамнай, үнэхөөрөөшье дабтагдашагүй онсо удхатай үнэтэ баялиг, һайхан дурасхаал болохол һэн.

Мүнгэн һарын хэлтэрхэй –

Мүнгэн һиихэ – шэхэндэм,

Мүнгэн бэһэлиг – хургандам,

Мүнгэн дурасхаал – сэдьхэлдэм.

Г. Базаржапова

Архи амсадаг, айраг уудаг

Буряад арадай хэшээхэ, сээрлэхэ, сахиха ёһо заншалнууд тухай бэшэгдэжэ, хэлэгдэжэ байдаг. Үхибүүдэй хүмүүжүүлгэдэ хэшээхэ, сээрлэхэ ушарнуудые жэшээлэн хэлэжэ байхада туһатай. Залуу зоной элинсэгэйнгээ ёһо гуримые мэдэхэгүй, сахихагүй, сээрлэхэ, хэмээхэ гэһэн ойлгосо тоохогүй ушарһаа архи тамхин, хохидол, зоболон олошорно.

• Ажалша хүбүүтэ зондо хүндэтэй, Архинша хүбүүтэ зондо шоодобори. • Араатын хатар – хатар бэшэ, Архиншын үгэ – үгэ бэшэ. • Архи тархи бараха, Аляа зөөри бараха. • Архиин хорхой Түрмэдэ хүрэтэр дахуулха –

гэхэшэлэн хэды сэсэн үгэнүүд бии гээшэб!

Түрэл арадайнгаа хэды олон жэлнүүдтэ адаглаһанаа, шүүмжэлһэнээ тобшолһон үгэнүүдэй удха дээрэ бодомжолхоор. Архи – бүхы хохидол, зоболонгой шалтагаан. Хэрэгтэй хэрэггүй ушарта сайлалга, хүндэлэлгэ үнгэргэдэг болонхойбди: үхибүүнэй жэлтэй болоходо, үхибүүнэй һургуулида ороходо, һургуулияа дүүргэхэдэ (тэрэнэй хоорондуур эхин класс дүүргэхэдэ, 9-дэхиие дүүргэхэдэ), мэргэжэлтэй болохо, сэрэгэй албанда үдэшэхэ, аша, зээгээ угааха гээд лэ, дууһашагүй олон шалтагаанууд. Хүүгэдтэ зорюулһан баярай сайлалгануудые хэжэ, үри хүүгэдээ багаһаань эхилжэ архи дарһатай сайлалгада дадхаахамнай хайшаа юм? Эдэ һайн һайхан ушар тэмдэглэнгүй орхихо тухай хэлэгдэнэгүй, харин удха һайтайгаар, өөрсэ маягтайгаар, үхибүүндэ хадуугдамаар һайндэр бэлэдхэн үнгэргэжэ гуримшаха сагнай ерэбэ.

Залуушуулайнгаа түрэ найрта гэртэхиниинь бэлдэхэдээ, айлшадайнгаа тоогоор шахуу архияа абадаг заншалтай болообди. Хэзээ, юундэ, яахадаа иимэ гурим тогтошооб? Арадаймнай түүхэдэ иимэ ёһо байгаагүй ха юм. Түрын эхин дээрэ, айлшадай хүндын шэрээдэ һуужа үрдеэгүй байтар, огсом дуугаар урдахи хундагаяа дүүргэхэ, “ура” хашхартар ууха тухай захиралта-уряал соностодог болонхой. Буряад зон “уу” гэһэн үгэ архида хэрэглэхэгүй гэжэ оролдодог, “амсаха” гэжэ хэлэбэл, тааруу гэжэ тоолодог гээшэ. “Архи амсадаг, айраг уудаг” – гэһэн ойлгосо бии. Байд гээд лэ, мүргэлдэхэ, үгэ хэлээд лэ бодохо гээшэ манай арадай өөгшөөдэггүй заншал ха юм.

Архи гээшэ сэржэм үргэхын тула хэрэглэгдээд, аха захатанай хүртэхэ гэһэн жэнхэни удхатай байха. Хүхихэ баярлахадаа хэм соонь сэржэмһээ хүртөөд (урдань буряадууд 40-тэй болотороо архи уухань хоригдодог байһан), буряад арадайнгаа һайхан заншал гуримуудые нэбтэрүүлэн, баяр ёһололнуудаа үнгэргэдэг болохо ёһотойбди. Мүнөө үеын найр наада зонхилогшо тамадаанууд олон болонхой. Эдэл зомнай хүнэй байдалда тохёолдоһон баяр баясхаланта үдэрнүүдые үндэр хэмжээндэ, удха түгэлдэр, ёһо гурим соонь үнгэргэхэ гэжэ оролдохо болоно. Гоёор хэлэхэ, дуулаха, хатархаһаа гадна, үнгэргэжэ байһан үйлэ хэрэгэйнгээ удха гүнзэгыгөөр ойлгуулха, заншал ёһо мэдэхэ, һайн һайханииень харуулжа, үргэжэ, юумэ тэгшэлжэ шадаха шадабаритай байха болоно.

Үлзытэй һайханаар түрэ найраа бүтээхэ гээшэ ууһан эдиһэнһээ болохогүй. Һайн бэлэдхэлтэй, хүтэлбэритэй, баян үгэтэй, ирагуу дуутай, заншал заабарияа сахиһан, ураг түрэлөө хүндэлһэн түрэ найр айлшадай, илангаяа залуу хоёрой сэдьхэл зүрхэ дайраха, ой ухаандань хадуугдахань мэдээжэ.

Архи, тамхинай хороной хойшолон гээшэ хүнэй бэедэ муу нүлөөтэй, харша байдаг тула элүүр энхэ байдалай һургаал залуушуулдаа харуулха, һургаха гээшые шухалада тоолохо зэргэтэйбди.

Янжима ИВАХИНОВА

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>