ХАДАГ ТАБИЛГА

Зураг: Цырен-Намжил Очиров

Хадаг табилга гээшэ хүбүүтэ талынхидай хүнэй басагаар үри хэжэ, уг гарбалаа үргэлжэлүүлхэ, гал гуламтаа бадаруулха зорилготойгоор бэриингээ уг гарбалай шүтэжэ байһан бурха сахюусадһаань зүбшөөл гуйлга болоно. Хүбүүтэ айл гал гуламтаяа һэргээхэ, уг гарбалаа үргэлжэлүүлхэ гэһэн һайхан хүсэлтэйгөөр хүбүүнэйнгээ дурлаһан, шэлэһэн басаганай гэртэхиндэ хадаг табижа, зүбшөөлынь абадаг гуримтай. Басаган хүн хадаг табюулһан үдэрһөө нүхэрэйнгөө угай мүргэлдэ оробо гэһэн удхатай. Иимэ гүнзэгы удха дааһан энэ заншал ёһо гурим соогоо дүүргэгдэхэ ёһотой юм.

Хүбүүтэ талынхид дасан ошожо, ламада хадаг табиха үдэрөө заалгадаг. Хүбүүнэй түрэлхид хамтадаа хэлсэжэ, хадаг табижа ошохо зонойнгоо тоо, аха захые һунгадаг. Тэдэнь 3, 5, 7 хүн байха зэргэтэй. Манай арадай эртэ урдын заншалаар хадаг табилганда гансал бүһэтэйшүүл хабаададаг һэн. Хадаг табигшад бэриингээ нютагта ерэхэдээ, нара зүб тойрожо, сэргэдэнь бууха. Гэртэнь ороһоор бурхандань мүргэхэ ёһотой.

Мүнөө зарим айлнууд бурха тахидаггүй. Арадайнгаа заншал, холо ойроһоо бууһан худанараа хүндэлжэ, үри бэеынгээ наһанай нангин хэрэг дэмжэжэ, бурха залажа тахибал, үлүү болохогүй гэжэ һанамаар. Ямар нэгэ шалтагаанаар гэртээ бурха тахиха аргагүй байбал, ламанартай зүбшөөд, дасанһаа бурха залаад, һүүлдэнь үргэхэ ёһо байдаг ха юм. Энэ асуудал манай шиидхэмээр бэшэ һэн тулань, бурхангүйгөөр хадаг абажа байһан айлай өөһэдынь хубиин хэрэг болоно гэел даа. Тиибэшье хадаг табилгын гол удха иимэ ушарта гээгдэнэ гэжэ тэмдэглэе.

Хадаг табижа ерэһэн худын түрүү айлай эзэндэ бэшэ, харин бурхандань зула барижа, хадагаа табидаг. Хадагаа задагай талаарнь барижа табиха. Хадаг бэлэгтэй, бэлэггүй гэжэ байдаг. Бэлэгтэй хадаг гэхэдээ, хадагтай хамта бурхандань сагаан эдеэнэй дээжэһээ сай, архи, мяханай, талханай зүйлһээ табаг табилсадаг.

Хадаг табиһанай һүүлдэ гэрэй эзэд худанараа хүндэлэлэй шэрээдэ уридаг. Худын түрүү хадаг табижа ерэгшэдтэеэ танилсуулжа, ерэһэн ушараа дэлгэрэнгыгээр хөөрэхэ ушартай. Наһанайнгаа залууда, наранайнгаа дээрэдэ гэр бүлэ боложо байһан хоёр залуушуулайнгаа саашанхи байдалайнь урагшатай, золтой байхын тула оролдожо байһан худа урагууд гүнзэгы удхатай үреэлээ хэлсэжэ, нютаг нугаяа магталсажа, уг гарбалаа мэдэлсэдэг.

Татаһаа таһаршагүй бэхи, Матаһаа матаршагүй сэхэ Худа ураг болобобди. Ута мориндо һундалдан, Уужам дэгэлдэ дабхасан, Эльгэн саданай ёһоор Эбтэй эетэй ябажа, Үе наһа жэгнэхэ Үнэржэлгые хүлеэе!

Хүбүүтэ талынхид худатанайнгаа хүндэдэ өөһэдынгөө асаржа ерэһэн хэшэг-эдеэгээ нэмэдэг. “Тала дайдымнай ургасын дээжэһээ, табан хушуу малаймнай шэмэһээ хүртэжэ хайрлыт!” – иигэжэ бэе бэеэ хүндэлэн, бэлэгээрээ андалдаха.

Эхирэд буряадуудай заншалаар

Хадамда гараха басаганай түрэлхид хамтадаа хэлсэжэ, хадаг табиха 3-5 бүһэтэйшүүлээ (тэгшэ тоо байха ёһогүй) һунгадаг. Үдэрэй һайниие шэлэжэ худындаа зориходоо, бүһэ (3 метр), гааһа, тамхи, алшуур, 3-5 шэл нэрэһэн архи (тарасун), бэридээ алтан бэһэлиг гү, али мүнгэн бугааг абаад ошодог заншалтай. Харгы замдаа обоо барисануудта абажа ябаһан архиһаа, тамхинһаа үргэхэ ёһо сахиха шухала. Ерэхэ үдэрөө худанартаяа уридшалан хөөрэлдэһэн байха ёһотой. Наранай дээрэ байхада, зориһон айлдаа орохо. Худынхидынь дүтынгөө түрэлхидые уринхай, хүндын шэрээ бэлдэнхэй байдаг. Мэндэ амараа мэдэлсээд, ерэһэн зорилгоёо дамжуулхадаа, эхирэд-булагад буряадууд ёһололой дуу гүйсэдхэдэг. Худын түрүү үгэ абажа,

Хоёр хадын хуһые Холбохоёо ерээб, Хоёр сэнтэй нугые Нэгэдхэхэеэ ерээб. Ама сагаан морёороо Андаяа хүргэхэеэ ерээб. Аягтай һайхан таанартай Анда худа болохоёо ерээб.

гэһэн удхатай дуу дуулана.

Хэрбэеэ худын түрүүгэй дуу дуулахаар һула байгаа һаань, хүрьгэн болохо хүбүүн юһэн дуу дуулаха зэргэтэй.

Түмэр тэргэ үгыт даа Түлеэ шэрээд тэхэрюулхэб. Түрэһэн басагаа үгыт даа Түрын ёһоор абахаб. Хара хэер моримни Хүреэн хойно байхагүйл Хүрьгэн болгоод абыт даа Хүнэйл хойно һуухалгүйб г. м.

Худа орожо байһан хоёр талынхид бэеэ бэеынгээ хурдан бодол, хурса хэлэ, хонгёо хоолой туршажа, харюутай дуунуудые дуулалдадаг байгаа (хухалгаан дуун). Дуугаа хаялсан, бүһэнүүдээрээ андалдадаг, тамхияа залалсан, худа ураг болобобди гэжэ ёһолдог заншалтай.

Хоёр хуһа эбхүүлжэ, Хомууд оёхонь хэды шэнээм. Хоёр хариин нэгэдэжэ, Хурим хэхэш хэды һайхам даа.

Уг удамаа удхалан хөөрэлдэжэ, заншалаа хэлсэжэ, хундагаа андалдан, хурим түрынгөө болзор хэлсэжэ тарадаг һэн.

Хадамай болохо басага (шэнэ бэриеэ) 3, 5, 7 хоногой туршада гэртээ абаашадаг, түрэһөө урда аха дүүнэртэеэ, анда нүхэдтэеэ танилсуулха гэһэн ёһо байгаа.

Үдэлгэ, гуйлга. Захаамин

Захаамин буряадууд хадаг табихаа ерэһэн худанартаа духаряа барихадаа, тагша бүхэндөө саарһаншье, хашарһаншье мүнгэ табилсадаг, энэмнай жолоо гээшэ. Жолоотой духаряагаа захаһаань эхилээд баридаг, гүнзэгы удхатай үреэл хэлэдэг:

Эрдэниин хатууе эдлэжэ, Эрдэмэй мэргэниие һомолжо, Булаг шэнги мүнхэ эдеэтэй, Бута мэтэ олон малтай, Гуламта хотоймо баян Золтой, жаргалтай ажаһуугты.

Хадаг тогтоожо найрлаһанай удаа худа урагууд тарахын тэмдэг болгон, худанартаа мүнхэ нэрэтэй, мүнгэн жолоотой үдэлгэ баридаг. Эрэшүүлдэ үдэлгэ, эхэнэрнүүдтэ гуйлга баридаг заншалтай. Худанар үдэлгэ абаһан архияа урагуудайнгаа унданаар хамтаруулаад уудаг ёһотой, гуйлга абаһан худагынар бэлэгээ гэртээ абаашадаг. Үдэлгын хамтаруулһан архиһаа мордохоо байһан худанарта нэжээдые аягалдаг. Энэ аяга абаһан түрүү худа: “Хүндэтэ урагууд! Манайнгаа бэриие хубита заяата нүхэртэнь, наһанайнь мүнхэ гуламтада хүргэжэ, дулаанай газарта эдеэшэн ургаһан, дундаршагүй булагай уһанда шанагдаһан, һаамхай үнеэнэй һүөөр сайлгагдаһан һайхан сайдамнай морилыт” – гэжэ уряал айладхадаг.

Зүү, хурабшын мүнгэн. Түнхэн

Түнхэндэ хадаг табилган дээрэ худанарһаа “зүү, хурабшын мүнгэ” эрилгэнэй ёһо үнгэргэдэг. Басагата талын худагынарай нэгэн таряатай табаг залажа, досоонь тааруулжа дэлгээтэй зуута, табита гэхэ зэргын мүнгэнүүдые харуулаад:

Үнгэ зүһөөрнь хушажа, Хоёр тээһээнь зөөриеэ Хорон тэгшээр нэгэдхэн, Ханза зөөшэеэ худанартаяа Хабсаргая”, – гэхэ.

Басаганайнгаа заһал бэлдэхэдээ, хүнжэл, шэрдэг, тохом, дэрэ г. м. оёхо, гоёохо ажалдань хамһалсаха болоһыень ойлгуулан:

“Басагаяа бэлэдхэхэ гээшэ Барагхан асуудал бэшэ: Хүлһөөнь толгой хүрэтэр Хүнэй хэмээр хубсалуулха, Оро дэбидхэрһээ абан, Олбог шэрдэг тааруулха”

– гэхэ мэтээр худанараа хүлгөөдэг.

“Хормой самсынгаа Хубсартаа элэтэр, Хурга гарайнгаа Хурабшадаа холотор, Хэды шэнээн хүсэлэл Хэрэгтэй болохонь гээшэб?” –

гэлдэхэдэнь, ерэһэн худанар олдоһон соонь мүнгөө гаргажа, табагта табяатай мүнгэнэйнь тоо тэмдэгынь, үнгэ зүһыень тааруулжа хушадаг. Мүнгынь мүнгөөр, алта табибалынь алтаар хушаха гү, али аман үгын хурсаар, бодол ухаанай хурдаар табиһыень тэгшэлхэ ёһотой. Худанарайнгаа зүү, хурабшын мүнгэн гэжэ нэрлэжэ табиһыень басаганайнгаа заһалда нэмэри болгохо ушартай.

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Хадаг табилган дээрэ хүлеэгдээгүй ушарнууд дайралдажа болодог. Худа ураг орохо тухайгаа хүсэд һайнаар хөөрэлдэнгүй, үгэ хүүрээ ойлгосоогүй ушарһаа хадаг табихаа ерэгшэдые һөөргэнь бусааха гэжэ байдаг. Энэ тон хомор дайралдадаг ушар. Наһанай нангин хэрэг дүүргэхэ болоһон хадаа хоёр талынхид зан заншалаа ойлголсохо, зүб буруугаа түрүүн шиидхэхэ болоно. Баяд-монголшууд хадаг гэдэргэнь бусааха гэбэл, барижа ерэһэн хадагайнь нэгэ талаһаа утаһа ходоро татаад, һөөргэнь эзэдтэнь үгэдэг заншалтай юм. “Үдэхэ малай үнгэ нэгэн, үнэржэхэ зоной үгэ нэгэн” – гэдэгэй ёһоор үри хүүгэдэйнгээ наһанай хэрэг шиидхэжэ байһан худанар үгэ нэгэтэй, үндэр мэдэрэлтэй байха ёһотойнь эли.

Түрын үдэр гаргалга

“Һарын шарай һунгажа, Үдэрэй һайниие шэлэжэ, Түрэл оролсоһон худанарайнгаа Түлиһэн һайхан гуламта, Түрэһэн үдэһэн нютагта Бараараа үдэшэн Буужа ерэхыетнай хүлеэнэбди”

– гэжэ худын түрүү уриха.

Хадаг табилган дээрэ худанар түрэ хуримайнгаа үдэр гаргуулха тухай хөөрэлдэдэг гээшэ. Басагата айл түрэл оролсоһон худанарайнгаа нютагта басагаяа хүргэжэ ошохоёо бэлдэлгэ эхилнэ.

Хадагай бэлэг

Хадаг табилган дээрэ бэлэгээ андалдаха тухай эртээнһээ һурагшалан зүбшэдэг. Зарим ушарта нэгэ талань бэлэг сэлэгтэй байхадань, нүгөө талань бэлэдхэлгүй байжа болохо. Тиимэһээ хэды худанарай буужа ерэхые, хэды хүнэй угтаха тухай уридшалан зүбшэдэг.

Эрэ хүнүүдтэ ехэнхидээ самса бариха, худагынарта өөрынгөө дураар хубсаһа оёхынь бүд гү, али кофто, пулаад гэхэ мэтые нэрлэхээр. Бэлэг барихадаа, түгэс дүүрэн юумэ бариха гэһэн ойлгосо байдаг гээшэ ааб даа. Жэшээнь, самса һаа – захатай, ута хамсытай байха, бүд һаа – нэрлэһэн эдтэ хүрэхэ ёһотой: “Дэгэл оёжо үмдэгты”, “Плати, кофто оёжо үмдэгты”.

Доошоо амһартай, хара үнгэтэй, шобхо үзүүртэй юумэ бэлэг болгохоо сээрлэдэг. Хэрбэеэ хара үнгэтэй юумэ бариха гээ һаа, хара юумэн дээрэ сагаан эд нэмэри болгон табиха. Жэшээнь, доошоо амһартай малгай, үзүүртэй хутага, һэлмэ баряа һаа, бэлэг абажа байһан худаһаа сагаан зэд мүнгэ эрихэ жэшээтэй, худалдабаб гэһэн удхатай болоно.

Бэлэг зүбөөр бариха, абаха тухай

Буряад арадай нангин заншалнууд соо түрэлхидөө, дүтынгөө зониие, бэе бэеэ баярлуулжа, гарай бэлэгүүдые үгэхэ, абалсаха гэһэн һайхан ёһо бии. Бэлэгүүдые яажа зүбөөр бариха, тогтоохо тухай хүн бүхэн мэдэхэ ёһотой.

• Хайрсагтай багахан гарай бэлэгүүдые – сай, кофе, духи г. м. жэжэ юумэ барихадаа, нара зүб эрьелдүүлэн, хоёр гараараа бариха.

• Баруун гараараа бэлэгээ барибал, зүүн гараа баруун тохоногойнгоо доро бариха, эгээл иигэжэ аяга сай, хундага барюулдаг.

• Бэлэг барижа, абажа байхадаа гарайнгаа хурганай һалаагаар, зүүн гараараа бариха, абаха, хажуу тээшээ хараад, ондоо хүндэ хандажа байтараа барюулха гээшэ тон ахир хүнэй ааша болохо.

• Бэлэгээ барюулжа байһан хүндөө анхарал хандуулжа, хүндэ ямбаяа үзүүлжэ байһанаа мэдүүлһэн үгэеэ хэлэхэ шухала.

“Худа оролсожо, ураг түрэл болоһоноймнай тэмдэг болгон, энээхэн бэлэг баринаб; Бэлэгыемнай тогтоогыт”.

“Хэтэ хутагаяа андалдажа, Ураг худанар болообди Хуушанайнгаа һайхан заншалаар Худын бэлэг тогтоогыт”

* * *

“Үбэр дээрээ үргэжэ Үхинэй хэмдэ хүргэһэн Сүмбэр үндэр уула мэтэ абадань, Сүн сагаан далай мэтэ эжыдэнь Бэлэгээ баринабди” –

гэхэшэлэн бэлэгүүдээ барюулдаг. Бэлэг тогтооһон хүн мүн лэ “Бэлэгтнай бэхи, бэетнай мүнхэ байг”, “Бариһантнай бата, хэлэһэнтнай хэтэ мүнхэ байг”, “Үреэл тогтог”, “Үреэл болтогой” гэхэ мэтээр харюусаха зэргэтэй.

Бэлэг ехэ багаһаа, үнэтэй хямдаһаа болодоггүй. Үнэн зүрхэнһөө зорюулан үгэһэн бэлэг үнэтэ дурасхаал болохо зэргэтэй.

Янжима ИВАХИНОВА

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>