БАРУУН САРТУУЛАЙ ХОНИН ТӨӨЛЭЙ

Хонин төөлэй табихадаа, түрүү айлшанда гү, али түрүү урагта үргэхэ зэргэтэй.

Хонин төөлэй гээшэмнай хуушанай буряадай хүндын эгээл ехэ нэрэтэй, хүндэтэй эдеэн гээшэ ха юм. Хонин төөлэйе ехэ найр наадан, түрэ хурим дээрэ, холын айлшадай ерэхэдэ, табидаг ушартай. Төөлэй болохо хонин болбол тарган томо ергэн (эргэн) байха зэргэтэй. Эбэртэй ергэн хониной толгойе тэрэ хэбээрнь хуухалаад, сэбэрлээд табидаг. Хонин төөлэй хадаа арбан дүрбэн мужануудтай юм. Мужа бүхэн нэрэтэй, ондоо ондоо табагуудта табигдаха ёһотой. Мужа өөрын зиндаатай, эрэмбэтэй байдаг. Мужануудай түрүүнь төөлэй болоно. Баруун сартуулай ёһо заншалаар, төөлэйн удаа ууса, мужа табигдадаг. Мүн ууса, мужа хадаа лама самбаартай гү, али гэлэн самбаартай хүндэ табигдадаг ёһотой. Үбсүү мужа гээшые бүһэгүй айлшадай түрүү эхэнэртэ гү, али гол худагыда табиха зэргэтэй. Эрэгтэйшүүлдэ уусын удаа «дала» мужа, тэрэнэй удаа «һүүжэ» мужа, тиигээд «адхаалай сэмгэн», «хартиин сэмгэн», «гуяын сэмгэн» гэхэ мэтэнүүд табигдана. Мужа бүхэндэ үндэр хабирганууд (хабһанууд) ба сээр (һээр), хүзүү гэхэ мэтын мяхануудые табаг дүүрэн табиха ёһотой. Мүн хониной гэдэһэ, эльгэ, бөөрэ, уушха, шуһа гэхэ мэтын дотор мяхан табилсажа огто болохогүй.

Төөлэй ба мужануудые хүндэхэ ёһо гурим бии. Төөлэй хүндэхэ гурим зарим аймагуудта нэгэ бага ондоошье байжа болохо.

Баруун сартуулнууд эзэн төөлэйгөө үргэхэдөө, табагаа хоёр гараараа баряад, тархиин хушууе урагшань, айлшан тээшээ харуулжа, шэрээ дээрэнь табидаг. Айлшан хоёр гараараа абажа, тэрэнээ зүүн гарайнгаа альган дээрэ табижа, өөрынгөө хутагаар хоёр шэхэнэйнь узуурай доорохоно отолоод (хүндөөд), хоёр хасарайнь жабжын хажууһаа хэршэмэгхэниие абажа, толгойнь духа дээрэнь гурбалжан һиилбэри хэжэ, архииень галда үргүүлээд, төөлэйгөө нара зүб эрьюулээд, хоншоорыень эзэн тээшэнь харуулжа, бусаан үгэхэ зэргэтэй. Төөлэйнь эзэн залаадаһыень сабшажа, арһандань торгоод, уураг тархииень гаргажа, хониной үндэр хабирга дээрэнь табяад, айлшандаа бусаана. Тэрэ айлшан төөлэйгөө дахин абажа, баруун гараараа хабһанай үзүүрхэнээр уураг тархиһаань ама хүрөөд, суг ерэһэн нүхэдтөө дамжуулан үгэнэ... Тэрэ төөлэйн уурагһаа һүүлшын хүн ама хүрөөд, эзэндэ бусаажа барина. Тэрэнэй һүүлдэ хүн бүхэн мужаяа хүндэжэ, ама хүрэһэнэйнгээ һүүлээр бага үхибүүдтэ залаадаһа барюулха гуримтай. Удаань мяхые өөһэдөө барижа, эдеэ хоолоо эдижэ, ундаа ууна. Төөлэй гээшые буруугаар хүндөө һаа, буряадай ёһо заншалда эшэгүүритэй байдаг.

Тимофей МЕНЖЕГИЙН