ТҮРЫН УГТАМЖА

Хүбүүтэ талын худанар түрүүлээд, хойноһоонь басагаа хүргэгшэд һубарилдан, хүнгэн машинануудай хүсэ мэдүүлэн, харгыда гарадаг гээшэ. Зарим нютагуудта, жэшээлхэдэ, Яруунада, басагаяа хүргэхэдөө, хүрьгэнэй машинада басагаяа һуулгадаггүй, харин өөрынгөө машинаар хүргэхэ гуримтай.

Басаганай талаһаа худын түрүү, худагын түрүү хоёр басаганайнгаа тоонто нютагай үргэлтэй мүргэлтэй газарнуудые алдангүй зальбархые оролдодог, харин хүргэжэ ябаһан нютагта ойртоходоо, бэри хүтэлжэ ябаһан худанар энэ үүргэ бэедээ дааха болоно.


“Хүйтэндэ хүргүүлэнгүй,

Нойтондо норгуулангүй

Хүлеэн, тодон худанартаа

Хүндын дээжэ үзүүлэе” –


гэлдэһээр нютаг оронойнгоо хилэ дээрэ гү, али нэгэ һайхан газарта угтамжа хүлеэжэ байдаг. Харгын захада гал түлеэд, багахан стол бэлдээд байһан зон басага хүргэгшэдэй дүтэлхэдэ, хибэс хаяха, тиихэдэнь басагата худа:


“Энэ харгын хаалта, боориин боолто

Ганса сусал галтай,

Айл гэхэдэ, ажалгүй,

Аяншан гэхэдэ, ашаагүй

Юуд, хэд гээшэбта?” – гэхэ.


Тиихэдэнь угтагша худанар:


“Огторгой хүрэмэ улаан тооһоной татахадань,

Угтаһан урагууднай ерэбэ гү гэжэ,

Саглашагүй сагаан эдеэтэй

Угтамжа байнабди.

Угтаһан урагууднай мүн байбал,

Моринһоо буужа, сагаан эдеэ баригты” – гэхэ.


Угтамжа нютаг нютагуудта өөрын заншалтай. Хяагтын Ехэ-Нугада басага хүргэгшэдые угтахадаа, үндэр сагаан мори унаһан торгон тэрлигтэй, залаатай малгайтай залуу хүбүүн машина бүхэнииень нара зүб тойрон гороолоод, бултанай урда гаража, гэрэйнгээ газаахи сэргэдэ хүрэтэр худанараа хүтэлжэ асарна.

Шэнэхээндэ басага хүргэгшэд худатанайнгаа хотон нара зүб гурба тойрожо ёһололһонойнгоо һүүлдэ машинаһаа буужа, угтаашадтаяа золгодог. Түрүүлэн эрэшүүлтэй, һүүлдэнь эхэнэрнүүдтэй золгохо.

Түнхэндэ түрын үнгэрхэ гэрэй газаа түүдэг носоогоод, тэрэнээ тойрон ёохорлодог заншалтай.


Гурбан тулга тулажа,

Гуламтын ёһо хүндэлэе,

Гурбан төөлэй хүндэжэ,

Түрын ёһо хүндэлэе.


Басага хүргэжэ ерэгшэд:


Түхэреэн наадан хаанабши

Түгдэлхэдэ яаха юм?

Хүреэ наадан хаанабши


Хэмхэлхэдэ яаха юм? – гэлдэн, машинынгаа ябадал соо дүхэриг наада хаха һүргэн, хоёр тээшэнь таһалһаар орожо ерэдэг. Энэ заншалай тайлбари арадай поэт Ш. Байминов “Түрын түүрээлгэ” гэһэн шүлэгүүдэйнгөө үлхөө соо бэшэнхэй.


... Хатаржа байһан наадыень

Хаха татан шалгажа,

Бүһэһөөнь хутагаа буулгалдан,

Бэе бэеһээнь болгоомжолон,

Альгануудаа урдаа дэлгэн,

Амгалангаа бүрин мэдэлсэн,

Танилсажа хоёр тээһээнь

Таараха гэһэн гурим

Хуули мэтээр тогтоожо

Уули мэтээр хашхараа...


Захааминда хуримай буужа ерэхэдэ, хүбүүтэ талын хоёр худанар сагаан эдеэнэй нэгэ зүйл – хурууд тэбхэрээр хэршээд, табагуудта баряад угтаха ёһотой. Юундэ тэбхэрнүүд байха ёһотойб гэхэдэ, “түрэ дүрбэлжэн” гэдэг байһан. Иигэжэ эдэ хоёрой угтажа байхада, түрүү ерэһэн урагууд: “Замыемнай юундэ боогообта?” – гэжэ асууха. Угтажа байгаашад: “Хаанаһаа хаана хүрэжэ ябаһан, хэд гээшэбта?” – гэжэ һөөргэдэжэ болохо. Тиихэдэнь “Мяхан гэжэ байна, болдогоор хэмнэмэ мяхан байна гэжэ дуулаад ерээбди” – гэхэдэнь, угтажа байгшад табагтай хуруудаа ерэгшэдэй дээгүүр сасажархёод, гэрээ нара зүб тойруулжа, урагуудаа дахуулаад, гэртээ урижа оруулха ушартай ха.

Басагата зон бардам гэдэгэй ёһоор зарим ушарта худанартаа хүндэрхэжэ, машинаһаа буужа үгэнгүй ёһорхолдохо ушаршье байдаг. Тиимэһээ “Тулажа үргэхэдэ, шулуун хүндэ, татажа буулгахада, ураг хүндэ” гэлсэдэг бэшэ гү?


Янжима ИВАХИНОВА


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>