ТЫВА АРАДАЙ ИГИЛ

Монголой морин хуур болон буряадуудай хуур хоёртой адляар бүтээгдэдэг тыва хуур гэжэ байха. Тэрэнь нютагай хэлэн дээрэ игил гэжэ нэрэтэй. Игилэй сара дороһоо дээшээ нарин болоһоор ошожо, дээшээ гараһан эшэдээ нэгэн адли болоһоор ородог, эшэнь мориной толгойгоор дүүрэдэг юм. Энэ игил бүтээлгэдэ мүн лэ мориной хилгааһан хэрэглэгдэнэ.

Игил тухай тыва арадай ехэ һонин домог бии юм: “Бүри урдын урда сагта, айлнуудай Эдэр-Куйлар (Дууладаг агынууд) гэжэ зуһаланайнгаа бэлшээридэ нүүгээд байха үедэ, нэгэ залуу эрэ хүн ой руу түлеэндэ ошбо юм ха. Бусаха замдань ехээр аадарлажа, тэрэ хүн дүтын нэгэ агы руу орожо хоробо. Хүлигэтэй түлеэн дээрээ һуугаад тамхилһаар, аадарай үнгэрхые хүлеэнэ. Гэнтэ агын гүн сооһоо айхабтар һайхан аялга дуулдажа, хэн бэ даа, нэгэ хүнэй хөөмэйтүүлэн дуулаха дуулдаба. Гайхаһан тэрэ хүн агы соогуураа тэрэ абяан тээшэ ошобо. Тэрэнэй саашалха тумань агы соо гэрэлтэй болоно. Агын гүн оёорто нэгэ танигдаагүй хүнэй хүгжэмэй зэмсэг дээрэ наадажа дуулажа һуухые анхарба. Тэрэнэй наада, дууень шагнажа байд гээд: “Бишье баһа хөөмэй (сыгыт) хоолойгоор дууладагби, теэд энээхэн зэмсэг дээрээ ямар һайхан хүгжэм гаргана гээшэбши! Намайе һургыш”, – гэбэ. “Зай, яахаб, тиимэ орёошье юумэниинь үгыл даа, бари, наадаад туршыш”, – гэжэ тэрэ танигдаагүй хүниинь барижа һууһан зэмсэгээ барюулба.

Тэрэ хүн зэмсэгыень абажа һуугаад, наадажа, дуулажа туршаба. Нээрээшье, тэрэ зэмсэгынь өөрөө наадажа байһандал, өөрынь дуулажа һууһан хоолойтой ниилэн, ехэл һайхан хүгжэм гаргана. “Энээхэн зэмсэгээ намдаа үгыш даа, би тон иимэ зэмсэг өөртөө дархалжа абаад, бусаахаб”, – гэжэ танигдаагүй тэрэ хүнөө гуйба. Тиихэдэнь тэрэ хүниинь: “Абыш даа. Өөртөө иимэ зэмсэгтэй болоходоо бусаана бэзэш”, – гэбэ. Баярлаһан түлеэшэмнай тэндээ һуугаад лэ наадажа захалшаба. Наадандаа дашуурһан хүмнай танигдаагүй тэрэ хүнэйнгээ һэмээхэнээр үгы болошохые обёорбогүй.

Газаа бороо үни хада зогсонхой, зохидхоноор наран шаража байна. Тэрэнэй агыһаа гарахада, боодолтой түлеэнииньшье, һүхэньшье байбагүй, тэдээнээ орхиһон газартань һэрхи-бэрхи үлэгдэл жэбэршэһэн һүхэ хоёр хэбтэбэ, гэбэшье тэрэ хүн энээндэ анхаралаа табибагүй. Энэ түлеэемни хэн абаба гээшэб гэжэ гайхаһан тэрэ хүмнай ябууд хоорондоо дахин түлеэ суглуулжа үргэлөөд, гэртээ ерэбэ.

Игил. Зураг: tuva.asia

Гэртээ ороходонь, тэндэнь танигдаагүй хүнүүд һууна, айл соогуураа бэдэрхэдэнь залуу һамганииньшье, наһатай эхэ эсэгэньшье байбагүй. Айлай зон баһал танигдаагүй бии болоһон энэ хүниие гайхалсажа харанад. Энэ хүнэй түлеэндэ ошоод ерэхэ зуура гэр бүлынь хайшаа орошоһые хэлэхэ хүн олдобогүй. Тиин нэгэ үндэр наһатай хүгшэн үшөө бишыхан байхадамни нютагаймнай нэгэ хүн түлеэндэ гэжэ ой руу ошоод, һураг суугүй үгы болошоһон гэжэ айл соогуур хөөрэлдөөнүүд болодог һэн гэжэ һанаандаа оруулба. Тэрэниие бэдэржэ гараһан хүнүүдшье олоогүй. Гансал залуу һамганиинь тэрэниие энэ дэлхэй дээрэ амиды мэндэ бэшэ гээшэдэ өөрөө наһа баратараа үнэншөөгүй, һүни бүри тэрэнэйнгээ дуулахые дууланаб гэдэг байгаа. Тиихэдэнь лэ тэрэ түлеэшэмнай тэрээхэн агы соогоо байха сагтань хэдэн олон жэлнүүд үнгэрөө юм байна, тиихэдээ гэр бүлэһөөмнишье хүн үлөөгүй ха юм даа гэжэ ойлгобо.

Тиигээд лэ, тэрээхэн зэмсэг дээрээ наадажа байгаад, уйдхарай нулимса дуһаан байжа дуулажа эхилбэ. Тэрэнэй дуулажа байха үедэ толгойнь үһэн сайжа, сагаан һахал ургаба. Тиигээд лэ орохо гэр, түрэл гаралшье үгы болоһон хүмнай айлһаа айлда ябажа дууладаг болобо. Тиигэжэ тэрээн тойрон Сагаан һахал (Ак-Сал ирей) гэжэ нэрлэгдэһэн зайгуул дуушан бии болобо. “Энэш юун зэмсэг гээшэб, юун гэжэ нэрэтэй юм?”, – гэжэ хүнүүдэй асуухада: “Бусааха ёһотойб, бусааха, теэд хэн намда минии гэр бүлые бусаахаб, залуу наһыемни?”, – гэжэ хамар дороо гүбэрхэдэнь, энэ ойлгосогүй үгэнүүдһээнь хүнүүд гасал “бусааха, бусааха... (эгидер, эгидер...)”, – гэһэн үгэнүүдыел дууладаг байгаа. Тэрээн дээрэһээл Хемчигэй хүнүүд тэрэ хүгжэмэйнь зэмсэгые “эгил”, үгышье һаа “игил” гэжэ нэрлэдэг болоһон юм.”

Тыва арадай дунда утаһатай зэмсэгүүд дээрэ, илингаяа игил дээрэ эхэнэрнүүдэй наадаха үхибүүдынь тэршээ, улинха болохо гэжэ хорюултай байһан. Тиимэһээ игил дээрэ ехэнхидээ эрэшүүл лэ наададаг.

Николай Шабаев

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>