ХУУР

1. Мориной толгой 2. Дээдэ шэхэн 3. Доодо шэхэн 4. Дээдэ тэбхэ 5. Эшэ 6. Гриф 7. Хүбшэргэй 8. Хүбшэргэй 9. Доодо тэбхэ 10. Һойлто 11. Һойлтын уг 12.Номо 13. Номын хүбшэ 14. Сара

Буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй дунда хуур гээшэ онсо һуури эзэлдэг. Урданай үндэһэн буряад хуур гэбэл Монголой тэрэл үеын морин хууртай адлихан байһан. Морин хуур абажа харабал, хоёр хүбшэргэйтэй, тиихэдээ мориной толгой, дээдэ ба доодо шэхэнүүд, дээдэ ба доодо тэбхэнүүд, эшэ, гриф, һойлто, һойлтын уг, номо, номын хүбшэ, сара гэһэн хубинуудһаа бүридэнэ.

Эдэ хоёр зэмсэгүүд абяа аялгаараашье, наадаха маягаараашье бэе бэенһээ холо ошоогүй, урда үедөө гол түлэб үльгэршэдэй хэрэглэдэг зэмсэг байһан юм. Хуур дээрэ яагаад һайнаар наадажа һураха тухай домогууд монгол хэлэтэ арадуудай дунда баһал дэлгэрэнги, тэдэнь хоорондоо дүтэрхынүүд. Монголой мэдээжэ Лубсан хууршын хэлэһэн буряад домогтой тон адлихан монгол нэгэ домог бии: “Хээрэ гараад, үхэһэн мориной хохимой оложо дээрэнь һууха. Үүр сайраха багаар хохимойгоо һалхин дороһоонь шагнаархаха, тэрээн соогоо хүнэй дуулаха абяа дуулаа һаа, һайн хууршан болохот”.

Морин хуурай анхан яажа бии болоһон тухай олон тоото домогууд байдаг.

1-дэхи домог

Залуухан Сүхэ гэжэ нэрэтэй сэрэгшэ хүбүүн дурлаа юм ха. Теэд дуратай басаганаараа ходо уулзажа байха аргагүй, сэрэгэйнгээ алба хааха уялгатай ха юм. Далитай хурдан моритой һэн тула, Сүхэ һүниндөө ошожо, инаг дурантаяа уулзаад бусадаг байһан гэхэ. Тэрээнииень нэгэ муу һанаатай хүн мэдэжэрхёод, нэгэтэ һүни һэмээхэнээр агта хүлэгэйнь далинуудые таһа тайражархиба. Үдэр һүнигүй ходо сугтаа ябадаг байһан һанаха гансахан нүхэрынь — хайрата мориниинь үхэбэ...

Яахаб? Мэдээ орохоһоо үелһэн нүхэрөө — морин эрдэниеэ Сүхэ алдаба ха юм... Уйдхар гашуудалда баригдаһан хүбүүн моринойнгоо дурасхаалда хүгжэмтэ зэмсэг зохёожо туршаба ха: яһаарнь бэеыень хээд, арһаарнь тэрэнээ орёожо, һүүлэйнь хилгааһаар хүбшэ татаад, хуурдаад үзэбэ. Үргэн дайдаар зэдэлһэн хуурай шэдитэ хүгжэм соо моринойнь гүйдэл, үүрһэхэ, талын һалхинай шэбэнээн дахяад шэхэндэнь дуулдаа. Тиигэжэ энэ хуурынь морин хуур гээд нэрлэгдэһэн байха юм.

Ганса энэ бэшэ, морин хуур тухай домогууд үшөөшье олон, угһаа угта дамжуулагдажа байдаг. Дээдын гайхамшагта хүсэтэй шэди шэнгэһэн далитай мориной дүрсэ түүрэг болон монгол арадуудай дунда ехэ дэлгэрэнги байһан юм. Яхад, тыва, монгол яһатанай дунда сагаан морин онсо илгаржа тоологдодог байгаа. Тэрэниие арад зондо тайбан байдал, баяр, жаргал асардаг тэнгэриин түрэлтэн гээд хэлсэдэг.

Моринхууршан Лариса Шаралдаева. Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Морин хуурай шэдитэ аялга. "Хүлэг" хамталигай хууршан Эрдэм Дымбрылов

2-дохи домог

Тиигэжэ Дунда Азиин арадуудай дунда морин эрдэни гээшэ заншалда тогтоһон нангин хүгжэмэй зэмсэг боложо тодорһон байха юм. Чингис хаанда өөрын хуур – “алтан хуур” байһан юм гэжэ Аргасан хуурша тухай монгол домог соо хэлэгдэнэ. Нэгэтэ тэрэ хуурыень Аргасан хүгжэмшэ зүбшөөлгүй абажа наадаһан байба. Юуб гэхэдэ мүнөөшье хүрэтэр монголшуудай дунда хуур гээшэ аза жаргал асардаг юм, хуураа ондоо хүндэ абхуулха гээшэ наһанай эгээл сэнтэй юумэнүүдһээ һалаха, талаан буруулха гээд хэлсэгшэ. Тиимэһээ, энээнииень мэдэһэн Чингис хаан тэрэ хүгжэмшэниие саазалха шиидхэбэри абана. Харюудань Аргасан хууршын хэшээл гуйжа дуулахадань, уярһан хаан саазалха шиидхэбэриеэ болюулһан байна. Хуур гээшэ ямаршье хүнэй сэдьхэл уяруулха шэдитэй зэмсэг гэжэ энэ домог соо харуулагдана бшуу.

Морин хуурай бии болоһон ушарта хабаатай үшөө нэгэ домог бии. Баруун моголшуудай нэгэ гэртэ боложо байһан һайндэрэй үедэ гэр доторой эгээл хүндэтэй зүйл болохо сэгээ удхадаг шанага обёорһон һанаамгай нэгэниинь “Шанага хуур” ухаалдижа дархалһан байгаа. Тэрэ хуур газаа түхэлөөрөө шанагада адли гэжэ таажа ядамаар бэшэл даа, тэрэнь абяа, аялгаараа морин хуурһаа нэгэшье дутуугүй хүгжэмэй зэмсэг боложо дэлгэрһэн байдаг. Шанага (халбага) худхаха, удхаха, һамарха үүргэтэй, дэлхэй замбиин бүрилдэхэ үеын эхин дээрэ байһан, хүн түрэлтэнэй барижа байһан зэмсэгүүдэй гүн удхатай нэгэниинь гэжэ нүүдэлшэ арад тодорхойлһон гэлсэдэг. Тиимэһээ шанагын (халбагын) энээхэн ушарые хүндэлжэ, үүргыень үргэжэ хүгжэмэй зэмсэг байгуулаа гэмээр.

Мэдээжэ һэдхүүлшэн Михаил Кожухов, хүгжэмшэн Б.Баттүвшин

3-дахи домог

Хүнэй толгой шанагын толгой хоёрой адли түхэлтэйе харуулжа монголшуудай хуур дархалһан тухай үшөө нэгэ домог байха. Нонжгой гэжэ сэбэрхэн хүүхэн нэгэ нуурай эрьедэ ажаһуудаг байгаа. Тэрэ нууртань үдэр бүри найман хун шубууд һуужа, тамаржа сэнгэдэг байгаа, Нонжгой үглөө бүри тэрэ нуурта нюураа угаажа байдаг юм һэн, теэд нэгэтэ тэрэ гэнтэ үбдөөд лэ наһа барашаба. Нэгэ хун тэрэниие тойрожо тойрожо саашаа ниидэжэ ябашаба. Тэрээхэн басаганайнгаа түлөө ехэл гунигладаг, гурбан жэлэй туршада удаа дараалан тэрэ нууртаа ниидэжэ ерэдэг байгаа. Тэрэ хун нуур дээрээ ерээд, баһал наһа барашаба. Энээниие мэдэһэн Нонжгойн хани хүбүүн, инаг басаганайнгаа дурасхаалые мүнхэлжэ, шанага хуур дархалаад, хүнэй толгойдо адляар гоёобо. Тиигэжэ “хүн хуур” гэжэ бии болоо. Үшөө нэгэ хуур хун шубуунай толгой һажаажа бүтээбэ.

Энэ мэтэшэлэн хуурай анхан бии болоһон тухай олон тоото домогууд монгол туургата арадуудай дунда ехэ дэлгэрэнги.

Николай Шабаев