ЗАХААМИН БУРЯАДУУДАЙ ДУУНУУД

Захааминай буряадуудай үндэhэн ёохорой дуунууд хэдэн зуун жэлэй саанаһаа үеһөө үедэ дамжан, манай үеын хүнүүдтэ хүрэжэ ерэһэн түүхэтэй.

1930-дахи онуудай эхеэр, манай нютагаархинай хамтын ажабайдалда орожо захалһан сагһаа эхилээд, залуу эдэбхитэн “...урданай юумэ ула болобо”, – гэлдээд, хуушанайнгаа бүхы заншал, ёһонуудые орхижо, байн мартажа захалһан, тэрэ тоодо өөһэдынгөө ёохор нааданай дуунуудые дуулахаяа болижо, хубисхалаар ерэһэн шэнэ дуунуудые ёохортоо дууладаг болоһон байна.

Минии бага ябахада манай Дээдэ-Санагын Баанчинай Санжа гэжэ хүн “Улаан буланда” ехэ наһатанда ном заажа байхадаа, шэнэ маягай ёохорой дуунуудые иигэжэ дуулагты гэжэ һургажа байдаг һэн:


Талын ганса модондо
Таршаа, хорхой байнашьегүй.
Табан жэлын түсэбтэ
Тарган хулааг байнашьегүй.
Ай – һай, ВКП (б),
Ай – һай – лоо, комсомол!

Тиигэһээр уряанай ёохор наадан унтаржа захалаа һэн.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай һүүлээр, 1946 онһоо 1950-дахи онууд хүрэтэр, нютагаархиднай хурим түрэеэ уряанайнгаа заншалаар үнгэргэдэг боложо, хуушанай ёохор наадан яһала һэргээд ябаа.

Тэрэ үедэ хэнэйшье хуушанай заншалта ёохорой дуунуудые хэрэглэжэ, саарһан дээрэ бэшэжэ, хадагалжа абаагүй ушарһаа ехэнхи дуунуудынь манда хүрэжэ ерэнгүй, дээдэ үеынгөө үбгэд хүгшэдэй хойноһоо мартагдажа хосорһониинь угаа харамтай.

Эртэ урда сагта ёохор нааданай зоной дунда үргэлжэ боложо байдаггүй һэн тула ехэнхи ушартаа хурим түрын үедэ болодог байгаа. Жэшээлхэдэ, “Басаганай наадан” гээд ехэ наадан олон хүнүүдэй хабаадалгатайгаар, түрын урда үдэшэ басаганай гэр бүлэдэ болодог заншалтай байгаа. Энэ нааданда басаганай хани нүхэдынь, хүрьгэн хүбүүн нүхэдөөрөө байхаһаа гадна, ойро дүтын нютагуудай зон хабаададаг һэн. Ёохорой энэ наадан дээрэ басаганай түрэлхид хүрьгэн хүбүүндээ бэһэлиг зүүлгэдэг байһан юм. Хүрьгэн бэһэлиг эрижэ, ёохор дээрэ нүхэдөөрөө олон дуунуудые дуулаха баатай байгаа.

Хойто үдэрынь “Басаганай мордолгын ёохор” боложо, басаганай түрэлхид, үелжэ ябаһан хани нүхэдынь захяа дуунуудые дуулажа, басагаяа уяруулжа, уйлуулжа мордуулха заншалтай һэн.

Басаганай түрынгөө болохо газарта хүрэжэ ерэхэдэ, хадамуудынь ехэ түүдэг тойроод, ёохор хатаржа байха ёһотой һэн. Хуримаар буужа ерээшүүлэй талаһаа эгээ һайн, һурагтай моритойшуулынь наада дэлбэ дайруулжа, ёохорой дунда орохые оролдодог байгаа. Тиимэһээ хэдэн шиираг шамбай эрэшүүлынь гар гараа бүхөөр барилсаад, хана шэнги боложо, моритойшуулые ёохорой дүхэриг соо оруулхагүйе оролдодог һэн. Түрын энэ ехэ ёохор наадан таһалдангүй, хонон үнжэн үргэлжэлдэг байгаа.

Хурим түрэдэ зорюулагдаһан ёохор нааданһаа гадна, Сагаалганай урдахана “Сагаан һарын шахал*” гэһэн ёохор наадые айл зон бүлэг бүлэгөөрөө сугларжа үнгэргэдэг һэн. Дээрэ дурдагдаһан эдэ тусгаар ёохор наадануудһаа ондоогоор, зунай сагта гү, али хабар, намарай үедэ залуушуул айл айлаараа хэн нэгэнэйдээ суглараад, ёохор наада үнгэргэжэ, зүрхэнэйнгөө хии тараажа, бэеынгээ уйдхар гаргажа, тарадаг байһан.

Тэрэ сагта хүн зоной суглараад, хатар наада үнгэргэхэ тусхай байра байшангай үгы дээрэһээ хүнүүд гэрэй гуламта тойроод гү, али газаа түлигдэһэн түүдэг тойроод хатардаг байгаа.

Захааминай буряадуудай үндэһэн ёохорой дуунуудые хаража үзэхэдэ, тон гүнзэгы удхатай, тэрэ үеынгөө сагай эрхэ байдал ба эрилтэдэ харюу үгэһэн, арад зоной сэсэн мэргэн аман зохёол гэхэдэ алдуу болохогүй.

Тэрэ үеын хүнүүд дуунууд соогоо мүнхэ һайхан юртэмсэеэ, алтан шаргал нараяа, үнгэтэ һайхан түрэл нютаг нугаяа, буурал сагаан үбгэд хүгшэдөө, аба эжыгээ, инаг һайхан ахайнар, дүүхэйнэрээ, унажа ябаһан хүлэг мориёо хүндэлжэ, магтажа дууладаг байгаа.

Урда эртэ балар сагташье эрэ хүнүүдэй айл аймагайнгаа, гэр бүлынгөө урда тон харюусалгата үүргэ дүүргэдэг байһаниинь мэдээжэ. Эрэ хүнүүд айл зоноо, нютаг нугаяа дайсад дээрмэшэдһээ хамгаалхаһаа саана, гэр бүлэеэ мяха шүлөөр, арһа шүрбэһөөр хангаха, гэр байраяа түхеэрхэ, али нэгэн нүхэдэйнгөө хатуу зэмэдэ, хиналтада ороходонь, хардуулха, гүрдүүлхэдэнь абарха, аршалха гэхэ мэтын олон уялгатай байгаа. Тиимэһээ эрэшүүлээ, ахайнараа магтажа дууладаг байһан юм. Энээниие иимэ нэгэ дуун гэршэлнэ:


Булантайхан гэрыгээ
Бодхолсогшо ахайнар,
Баруун саазын* ерэхэдэ
Хэлэлсэгшэ ахайнар.

Ханатайхан гэрыгээ
Хамһалсагша ахайнар,
Хатуу саазын* ерэхэдэ
Хэлэлсэгшэ ахайнар.

Дээдэ үеын үбгэд хүгшэд доодо үе тухайгаа үргэлжэ һанаагаа табижа, абари зангыень шүүмжэлхэ – доодо үемнай муудажа байна гэлсэдэг байгаа. Энээниие ёохорой дуунууд соо иигэжэ оруулһан байдаг:


Дэгэлэй хяаза хубилжа,
Дүрюу дарама болобо.
Доодо үе хубилжа,
Шагай, шатар болобо.

Хормойн хяаза хубилжа,
Хурга дарама болобо.
Хойто үе хубилжа,
Архи, тамхин болобо.

Алишье сагта манай нютагай зон соо хошон дуунуудые зохёожо, бэе бэеэ наадалжа, шогложо дууладаг хүнүүд газар газарта үсөөн бэшэ байһан юм. Энээн тухай иимэ нэгэ шог дуу дурадхахамни:

Үнэгэн малгай һээхэлзээ,

Үнэтэй ёродоо һээхэлзээ.

Үеын ахай һээхэлзээ,

Уймар ёродоо һээхэлзээ.

Халюун малгай һээхэлзээ,

Хасабшатай ёродоо һээхэлзээ.

Ханиин ахай һээхэлзээ,

Холшор ёродоо һээхэлзээ.


Би өөрөө бага наһанһаа ёохорой дуунуудта ехэ дуратай байгааб. Эжыгээ дахажа, олон жэлдэ хамтын хонидые харюулжа ябахадаа, эжынгээ дуулахада һонирхожо: “Эжы, үшөө саашань дуулыт”, – гэжэ ходол гуйдаг байгааб.

Дайнай һүүлдэ, хуушанай ёохор нааданай һэргэжэ захалхада, бидэнэр, залуушуул, үреэ моридые һургажа унаад, Санагаһаа гаража, ойро дүтын нютагуудта болоһон хурим түрын ёохор нааданда ошожо, хатардаг, дууладаг байгаабди.

Эндэ Захааминай буряадуудай урда эртэ сагай үндэһэн ёохорой дуунуудай дээжые дурадхажа, хойто үеын залуушуулда хүргэхэ гэһэн гүн сэдьхэлэй зорилготой бэшэбэб. Түрэл буряад хэлэнэйнгээ баялиг харуулжа, дуунуудай үгэнүүдые хубилгангүй, нютаг үгэнүүд олонтойгоор, байһан хэбээрнь дурадханаб.

Р-Н. Базаровай гэрэл зурагууд

Санжажап Бадмаев,
Россиин ветерануудай ниитэ эмхиин хүндэтэ гэшүүн,
Захааминай аймагай хүндэтэ эрхэтэн.

ҮНДЭҺЭН ЁОХОРОЙ ДУУНУУД


Үргэн Санагын үнсэгтэ
Үбэлжөөнтэй манайхи.
Үетэн нүхэд, морилыта,
Үдэшын наадан манайда.

Хабтагай Санагын үнсэгтэ
Хабарзаантай манайхи.
Ханитан нүхэд, морилыта,
Хатар наадан манайда.

Нарин Санагын үнсэгтэ
Намаржаантай манайхи.
Наһатан нүхэд, морилыта,
Наадан зугаа манайда.

Гурбан харгын байхада
Голын баряад ерээбди,
Гурбан һүниин нааданай
Һурагынь дуулаад ерээбди.

Дүрбэн харгын байхада
Дүтын хараад ерээбди.
Дүрбэн һүниин нааданай
Һурагынь дуулаад ерээбди.

Зуунай найман бахана
Зурыхадажа харуулаа.
Зуһаһан, түрэһэн дайдамни
Дунгяаржа харуулаа.

Ерэнэй найман бахана
Ербыхэдэжэ харуулаа.
Ерэһэн, түрэһэн дайдамни
Дунгяаржа харуулаа.

Сагаан саахараа бэдэржэ,
Санагаяа гурба тойробоб.
Сэбэрхэн дүүхэйгээ бэдэржэ,
Наадаяа гурба тойробоб.

Эрхээ саахараа бэдэржэ,
Эрхүүгээ гурба тойробоб.
Эжэлһэн юумэеэ бэдэржэ,
Наадаяа гурба тойробоб.

Үбэр-Монгол угсаатай
Үбгэн буурал хонгоодор.
Үхэрынь туруун холбоотой
Үнэр баян Санага.

Ара-Монгол угсаатай
Абай буурал хонгоодор.
Адууниинь туруун холбоотой
Аглаг баян Санага.

Хори-Монгол угсаатай
Хүгшэн буурал хонгоодор.
Хониниинь туруун холбоотой
Хотогор баян Санага.

Зэдэгэнэйн олон гыш,
Зэдын урда бэедэ.
Жэжэ шүрын олон гыш,
Хүүхэн дүүхэйн хүзүүндэ.

Улааганайн олон гыш,
Уһанаа урда хажууда.
Улаан шүрын олон гыш,
Хүүхэн дүүхэйн хүзүүндэ.

Зуузайхандаа дуудаха
Зургаан һалаа буга лэ.
Зуһаландаа зохорхо
Абын алаг буха лэ.

Нарин голдоо дуудаха
Найман һалаа буга лэ.
Намаржаандаа зохорхо
Абын алаг буха лэ.

Сэгээн хүхөөр намаалха
Шэрэнги модоёо һайшаая.
Сэндээ хүрэтэр зугаалха
Аханар таанадаа һайшаая.

Харахан хүхөөр намаалха
Хасуури модоёо һайшаая.
Хандаа хүрэтэр зугаалха
Үетэн таанадаа һайшаая.

Үргэн тэнгэриин үгыдэ
Үүлэн хаанаһаан гараха юм.
Үетэн нүхэдэй үгыдэ
Наадан хаанаһаан болохо юм.

Хойто янгайн шэлүүһэн,
Хониной шэнээн шэлүүһэн.
Хойто хүлдөө бүдэртэй –
Ямар һайхан шэлүүһэм?

Иимэ һайхан шэлүүһые
Хэнэй хүбүүн харбажа,
Мэргэн соло дуулдагшааб.
Хэнэй хүүхэн хайшалжа,
Уран соло дуулдагшааб.

Урда янгайн шэлүүһэн,
Унаганай шэнээн шэлүүһэн.
Урда хүлдөө бүдэртэй –
Ямар һайхан шэлүүһэм?
Иимэ һайхан шэлүүһые
Хэнэй хүбүүн харбажа,
Мэргэн соло дуулдагшааб.
Хэнэй хүүхэн хайшалжа,
Уран соло дуулдагшааб.

Хада дээгүүр ябахадамни,
Хандагайн түбэрөөн дуулдана.
Ханатай гэртээ ерэхэдэмни,
Хатарай түбэрөөн дуулдана.

Боори дээгүүр ябахадамни,
Бугын түбэрөөн дуулдана.
Булантай гэртээ ерэхэдэмни,
Нааданай түбэрөөн дуулдана.

Тоориһоор наадаяа орхинхаар
Тохомтой мориёо орхиё.
Танилһаар нүхэдөө орхинхаар
Ондоо юумэеэ орхиё.

Эрьеһээр наадаяа орхинхаар
Эмээлтэй мориёо орхиё.
Эжэлһээр нүхэдөө орхинхаар
Ондоо юумэеэ орхиё.

Тохорюунаа хүбүүе
Толмоошоороо абая.
Тооносхоёо унагые
Унаашаараа абая.

Галууниигаа хүбүүе
Газаршаараа абая.
Ганса гүүнэй унагые
Унаашаараа абая.

Үүрын урдуур добтолхо
Үргэн сагаан солбон лэ.
Үтэлхын урдуур добтолхо
Буурал сагаан үһэн лэ.

Наранай урдуур добтолхо
Нарин сагаан солбон лэ.
Наһанай урдуур добтолхо
Буурал сагаан үһэн лэ.

Наадан, наадан гэхэдэ
Нахилзагша бэемни.
Нарин зүүгээ барихадаа,
Балайш түды бэшэлби.

Хурим, хурим гэхэдэ
Хотолзогшо бэемни.
Хурабша, зүүгээ барихадаа,
Балайш түды бэшэлби.

Хоолойн һайханаар яахамнайб,
Ханхинуулхал хэрэгтэй.
Хормойн утаар яахамнайб,
Намилзуулхал хэрэгтэй.

Бэеын һайханаар яахамнайб,
Нахилзуулхал хэрэгтэй.
Бэһын утаар яахамнайб,
Намилзуулхал хэрэгтэй.

Дүрбэн тээнги тулаха
Гэрэй ёһо тэрэ лэ.
Дүрбэн төөлэй хүндэхэ
Түрын ёһо тэрэ лэ.

Гурбан тулга тулаха
Гуламтын ёһо тэрэ лэ.
Гурбан төөлэй хүндэхэ
Түрын ёһо тэрэ лэ.

Шонын эдихэ мориие
Унан үгы яахамнайб.
Шоройдо хосорхо бэеые
Ябан үгы яахамнайб.

Хирээн тоншохо мориие
Унан үгы яахамнайб.
Хэбтэжэ хосорхо бэеые
Ябан үгы яахамнайб.

Гангын халуун наранда
Гандааб гэхэн юуниинь бэ.
Ганса һүниин нааданда
Сусааб гэхэн юуниинь бэ.

Үдын халуун наранда
Хүлдөөб гэхэн юуниинь бэ.
Үдэшын ганса нааданда
Эсээб гэхэн юуниинь бэ.


БАСАГАНАЙ МОРДОЛГЫН НААДАНАЙ ДУУНУУД


Баргалжанаа мананда
Төөрин, түнэн ерээбди.
Басаган дүүхэйн нааданда
Бахардан, бахардан ерээбди.

Хүдөө хүбшын мананда
Төөрин, түнэн ерээбди.
Хүүхэн дүүхэйн нааданда
Бахардан, бахардан ерээбди.

Хүхэ түмэр хилүүсэ
Хүдөөгэй амбаар һахихан ха.
Хүүхэн түрэһэн дүүхэймнай
Хүнэй хоймор һахихан ха.

Хара түмэр хилүүсэ
Хаяагай амбаар һахихан ха.
Хайратай түрэһэн дүүхэймнай
Хариин хоймор һахихан ха.

Хара түмэр тогоогын
Хангир, янгир хаяарай.
Хатуу шэрүүн байбалын
Харяад, бусаад ерээрэй.
Хазаарлажа унаха моритойлши,
Хажуудаа буулгаха ахатайлши.

Хүхэ түмэр тогоогын
Хүнтир, янтир хаяарай.
Хүйтэн, шэрүүн байбалын
Хүрөөд, бусаад ерээрэй.

Булхан, булхан тогоогын
Булан тээшэн табяарай.
Буруу шэглээд байбалын
Бусаад, хүрөөд ерээрэй.
Барижа унаха моритойлши,
Буулгажа абаха ахатайлши.

Хоёр тохой тоорибол,
Холодооб гэжэ һанаарай.
Хоёр һарын үнгэрбэл,
Мартуулааб гэжэ һанаарай.

Гурбан тохой тоорибол,
Холодооб гэжэ һанаарай.
Гурбан һарын үнгэрбэл,
Мартуулааб гэжэ һанаарай.

Алтан түрэхөө яаһымши,
Абдар соогоо байхыгаа.
Ахай түрэхөө яаһымши,
Абынгаа хоймор һахихыгаа.

Мүнгэн түрэхөө яаһымши,
Мүнэһэн соогоо байхыгаа.
Хүбүүн түрэхөө яаһымши,
Хүгшэд манияа һахихыгаа.


ХҮРЬГЭ ОРОЖО БАЙҺАН ХҮБҮҮНЭЙ БЭҺЭЛИГ
ЭРИЖЭ ДУУЛАДАГ ДУУНУУДҺАА


Ардаг хүлэгэмни хооһон байна,
Арын хагдан дутаа гү.
Арбан хургамни хооһон байна,
Алтанай өөдэһэн дутаа гү.

Тарган боромни хооһон байна,
Талын хамхуул дутаа гү.
Табан хургамни хооһон байна,
Таба сагаа дутаа гү.

Ахай бэеымни халааха
Арзатнай хаанаа юм?
Арбан хургымни гоёохо
Алтантнай хаанаа юм?

Дотор зүрхымни халааха
Домботнай хаанаа юм?
Дунда хургым гоёохо
Бэһэлигтнай хаанаа юм?

Сараһан галаа һэргээхэ
Сасуутамнай хаана юм?
Сагаан мүнгөө һунгааха
Санагын дархад хаана юм?

Залирһан галаа һэргээхэ
Залуушуулнай хаана юм?
Зөөлэн мүнгөө һунгааха
Замуухамнай хаана юм?

Аалидаһан хатараа шангалха
Ахайнарнай хаана юм?
Алта, мүнгөө хайлуулха
Абаанай дархан хаана юм?


ЁОХОРОЙ ШОГ ДУУНУУДҺАА


Тарган борын ташаан дээрэ
Тамаган табихын таашаанхай.
Танил үхиһы үбсүүн дээрэ
Таалаад орхихын аажаанхай.

Үндэр борын үбсүүн дээрэ
Үзэг табихын таашаанхай.
Үеын үхиһы үбсүүн дээрэ
Үзөөд орхихын аажаанхай.

Мэлын улаан мэхээр
Минии газаа ургаһай.
Мэлын улаан басаган
Минии һамган болоһой.

Хула морин хурсантаа,
Хуһан хүрээгээ шүргөөгөө.
Хуртагын басагад хурсантаа,
Хубараг Майдараа шүргөөгөө.

Хара морин хурсантаа,
Хашаа хүрээгээ шүргөөгөө.
Хамниин басагад хурсантаа,
Хамтынгаа даргые шүргөөгөө.

Түглын улаан модондо
Түймэр носоо гээ һэн. Унтарбаа гү?
Түгдүү Доржын Шойжолдо
Түүхэй гараа гээ һэн. Эдэгэбаа гү?

Мангиһанаа хүсэндэ
Мардалзаһан Маалинха.
Манай голдо ябахадаа,
Балай түды Маалинха.

Мэхээрынгээ хүсэндэ
Мэрдэлзэһэн Маалинха.
Минии голдо ябахадаа
Балай түды Маалинха.

Долоон тэргын бараан соо
Дойбод торгон шэлүүлээ.
Долоон һүниин нааданда
Долсойн Паасаан шэлүүлээ.

Олон тэргын бараан соо
Улаан торгон шэлүүлээ.
Олон һүниин нааданда
Улаан Паасаан шэлүүлээ.

Дабаанай тоншуул дарьяад байна,
Дахин хиибараан болохон гү?
Дагбын Аюур эрьелдээд байна,
Дахин нүхэр болохон гү?

Үндэрын тоншуул дарьяад байна,
Үшөө хиибараан болохон гү?
Үбгэн Аюур эрьелдээд байна,
Үшөө нүхэр болохон гү?

Моотын горхон үерлөөд байна,
Мориниим тохом татуулхан гү?
Можо, һүүжэмни татаад байна,
Модогой Доржо ерэхэн гү?

Һүглөөе горхон хөөһэтөөд байна,
Һөөргөө эрьеһээн халихан гү?
Һүүжэ, можомни татаад байна,
Һүүдэгэр Доржо ерэхэн гү?


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>