ДУУНАЙ ТҮРЭЛ ЗҮЙЛ
Хүнэй һанаан бодолой, зүрхэ сэдьхэлэй баяр баясхаланиие гү, али уйдхар гунигые харуулһан шүлэглэмэл найруулгатай, аялгада тааруулагдажа дуулагдадаг сэдьхэлэй уянгата зохёолые дуун гэнэбди. Дуунууд эртэ урда сагта мүндэлһэн хадаа манай арадай ажабайдалтай, түүхэтэй нягта холбоотой. Тиимэ дээрэһээ түхэл маягаараа болон удхаараа арадай дуунууд тон баян:
Ондоо удхатай дуунууд үшөөшье бии. Дуун хэзээ, ямар үе сагта зохёогдоһон байгааб, тэрэл сагайнгаа арадай ажабайдал харуулдаг. Дуун гээшэ арад түмэнэй сэдьхэл зүрхэндэ түргэн хадуугдадаг, хүн зониие эблэрүүлдэг, нэгэдүүлдэг, хани нүхэд болгодог, ажал хэрэгүүдтэ, дайн байлдаанда зоригжуулдаг, эмхидхэдэг, уй гашуудалыень сэлмээжэ, урма зоригыень бадаруулдаг. Хонгёо хоолойтой бэлигтэй дуушад арадай дуунуудые дуулажа, хурим түрын, найр нааданай шэмэг болгодог, олон зоной зүрхэ сэдьхэл баясуулдаг гээшэ.
Буряад арадай дуунуудые хэдэн үеын турша соо аман зохёол суглуулагшад, эрдэмтэд болон багшанар бэшэжэ абаһан, шэнжэлһэн, хэблүүлһэн байна. Буряад арадай дуунуудай тусхай номууд олоор хэблүүлэгдэнхэй. Гэбэшье арадай дуунууд дундаршагүй баян, тиимэһээ буряад арадай дуунууд олоной зүрхэ сэдьхэлдэ ханхинан зэдэлжэ байг лэ!
1. ДОМОГ ТҮҮХЫН ДУУН
«Шоно Баатар» гэжэ үльгэрэй геройн дуулаһан дуун хадаа тэрэнэй баатар зоригтойе харуулхаһаа гадна, Сэрэн-Галдан ахынгаа уймар тэнэг, худалша хобуушыень, эсэгынгээ гэнэн залан зантайень шүүмжэлжэ дуулаһан удхатай.
ШОНО БААТАРАЙ ДУУН
1
|
Хуһан модон шэбээень Хуха даран орохобди, Хоёр мянган сэрэгыень Хобхо сохин гарахабди. Нарһан модон шэбээень Набта даран орохобди, Найман мянган сэрэгыень Бута сохин гарахабди |
2
|
Хуһан хуһан модоной Холбоо набшань гайхалтай, Хунхан Тайжа баабайн Гэнэн заланиинь гайхалтай. Шэнэһэн шэнэһэн модоной Шэлбэ намаань гайхалтай, Сэрэн-Галдан ахайн Хобууша, худалшань гайхалтай.
|
2. ЭХЭ ЭСЭГЭЕЭ МАГТАҺАН ДУУН
БАРБАГАЙН ШЭНЭЭН БАЙХАДАМНИ
|
Барбагайн шэнээн байхадамни Баабаймни намайгаа үргэһэн юм, Баһал мүнөө һанахадамни Иигэжэл ябахымни үргөө даа. Эрхын шэнээн ябахадамни Эжымни намайгаа үргэһэн юм, Эгээл мүнөө һанахадамни Иигэжэл ябахымни үргөө даа.
|
3. ЁҺО ЗАНШАЛАЙ ДУУН
МҮНХЭХЭН ДАА
|
Түхэреэн шарахан наранаймнай Түбиеэл тойрохонь мүнхэхэн даа, Түрэһэн аба, эжын алдар солые Төөрюулхэш үгымни мүнхэхэн даа.
Улаан шарахан наранаймнай Уулаяаш тойрохонь мүнхэхэн даа, Отошол аба, эжын алдар солые Алдуулхаш үгымни мүнхэхэн даа.
|
4. АЖАЛ ХҮДЭЛМЭРИИН ДУУН
|
Ара жалгын хормойдо Адуугаа манадаг жаргалтайб, Амараг ганса нүхэртэйгөө Аляадаад ябадаг жаргалтайб. Хойто жалгын хормойдо Хонидоо манадаг жаргалтайб, Холшор ганса нүхэртэйгөө Хөөрэлдөөд ябадаг жаргалтайб.
|
5. ҮЛГЫН ДУУН
БҮҮБЭЙ, БҮҮБЭЙ
|
(Д. С. Дугаровай суглуулбариһаа) Бүүбэй, бүүбэй, бүүбэйл дөө, Бүүбэйн баабай гэртээл дээ, Шара нохойнь гэнжэндээн Шабдаг номонь тэбхэндээ Сагаан боронь сэргэндээ.
|
6. ХАТАР НААДАНАЙ ДУУН
ТОХОМОЙ ШЭНЭЭН ГАЗАРТА
|
(Д. С. Дугаровай суглуулбариһаа) Тохомой шэнээн газарта Тойрон байжа хатарая. Толгой дээрэхи гоёолтоо Хангир, янгир хатарая.
Дабталга: Һайн дуунай һайбарлаа, Һай дуунай ёроолоо. Яба найдөө найдалае. Үшөө давай найдалае.
|
7. НЭРЬЕЭНЭЙ ДУУН
|
Үндэр уулын оройгоор Үүрэй туяан мандана, Үндэр хүлтэй шэрээдэ Зулын туяан мандана. Набтар уулын оройгоор Наранай туяан мандана, Найман хүлтэй шэрээдэ Зулын туяан мандана.
|
8. ҺАНААН БОДОЛОЙ ДУУН
ЗАНДАНАЙ ДЭЭХЭНҮҮР ЖЭРЭГЭГШЭ
|
(Д. С. Дугаровай суглуулбариһаа) Занданай дээхэнүүр жэрэгэгшэ Занбагаа жэгүүртэй саран хүхы. Жарагажа үдэсэн нютаг манай Жалагасаал эхитэй Эгэтэмнай.
Сэндэнэй дээхэнүүр жэрэгэгшэ Сэсэгхэн жэгүүртэй саран хүнхы. Сэнгэжэл үдэсэн нютаг манай Шэлэһээ эхитэй Эгэтэмнай.
|
9. ҮНШЭН ХҮНЭЙ ДУУН
|
(Д. С. Дугаровай суглуулбариһаа) Үүлэтэйхэн тэнгэриин Мүндэр яагаа шэрүүн бэ, Үншэн хэнзэ үхибүүндэ Амитан яагаа шэрүүн бэ. Найматайхан наһандаа Эжыл абаһаа гээгдээ һэм, Намарай хара һалхинда Уйлан хайлан ябаал һэм.
|
10. ГУНИГАЙ ДУУН
ГОМДОЛ
|
Хадын ургы сэсэг Халюуран байхаа яагаа юм даа, Ханилаа гансахан нүхэрни Хажуудам байхаа яагаа юм даа. Уулын ургы сэсэг Ургажал байхаа яагаа юм даа, Ушараа гансахан нүхэрни Мүнхэдөөш байхаа яагаа юм даа.
|
11. ҺҮЗЭГ МҮРГЭЛЭЙ (ШАЖАНАЙ) ДУУН
|
Шанха хойто зүгтэмнай Шалсаана гэжэ хада байха, Саадахи наадахии хаража байха Сахюусан гэжэ бурхан байха.
Ара хойто зүгтэмнай Айраг гэжэ хада байха, Амитан зоноо хаража байха Аюша гэжэ бурхан байха.
|
12. ЮРЫН ДУУН
АЛТАЙ ДЭЭГҮҮР ЯБАХАДА
|
Алтай дээгүүр ябахада Агта морид газарша, Алад холо ябахада Абын хүбүүн газарша. Далай дээгүүр ябахада Далитай шубуун жэгүүршэ, Дайдын холо ябахада Дэлһэтэ хүлэг газарша.
|
13. АРХИИН ДУУН
|
Агтын һайниие унахадабашье һаа, Агуулын дабаанда – аргаахан. Архиин хатууе уухадабашье һаа, Амтыень даахадажа – аргаахан.
Сэргэдэхиин һайниие унабашье һаа, Шэлынгээ дабаанда – аргаахан. Шэлтэйл харые уухадабашье һаа, Шэмыень даахадажа – аргаахан.
|
14. СЭГЭЙ ДУУН
АЛТАНХАН ШАРАХАН НАРАНАЙМНАЙ
|
(Д. С. Дугаровай суглуулбариһаа) Алтанхан шарахан наранаймнай Агаараашье тойрохонь мүнхэхэн даа. Аба, эжынгээ үреэлые Алдахаш үгымнай мүнхэхэн даа.
Түхэреэн шарахан наранаймнай Түбиеэ тойрохонь мүнхэхэн даа. Түрэһэн эжынгээ үреэлые Төөрюулхэш үгымнай мүнхэхэн даа.
|
15. ШОГ ЁГТО ДУУН
БОЛИХОМ ГЭХЭДЭЭ ЯАНА ГЭЭШЭБ?
|
Бороо орохын хажуугаар Бордоһолходоо яана гээшэб? Бодолоо нэгэдэхын хажуугаар Болихом гэхэдээ яана гээшэб?
Саһан орохын хажуугаар Салхин болоходоо яана гээшэб? Саналаа нэгэдэхын хажуугаар Салахам гэхэдээ яана гээшэб?
|
16. ШАРГЫН ДУУН
|
(У. Б. Бадмацыреновэй суглуулбариһаа) Түмэр улатай шаргаараа Түнхэн дээгүүр тэгшүүлэе, Тэгшэ залуу наһандаа Түхэреэн наадаа тойроё.
Эржэн хэбэртэй шаргаараа Эрхүү дээгүүр тэгшүүлэе Эдир залуу наһандаа Эрхы хургаа баряад хатарая.
|
17. ХАСАГ СЭРЭГШЭДЭЙ ДУУН
|
Хазаар ногто хоёрһоо Хазага болоо моримни, Хаан эзэнэй албанһаа Хашар болоо бэемни.
Эмээл тохом хоёрһоо Эмниг болоо моримни, Эзэн хаанай албанһаа Эрьюу болоо бэемни.
|
18. АНГУУШАНАЙ ДУУН
ТАЛААР, ТАЛААР ГҮЙГӨӨШЭ
|
(Д. С. Дугаровай суглуулбариһаа) Талаар, талаар гүйгөөшэ Тарлин соохор шэлүүсэн. Табалан суугаад бүтээсэн Манайл ахайн хуяг лэ. Голоор, голоор гүйгөөшэ Гоёхон соохор шэлүүсэн. Гурьбалан суугаад бүтээсэн Манайл ахайн хуяг лэ.
|
19. ЗАГАҺАШАНАЙ ДУУН:
АНГАРХАН ДАЛАЙДАА ДЭГЭЖЭГШЭ
|
(Д. С. Дугаровай суглуулбариһаа) Ангархан далайдаа дэгэжэгшэ Ангирхан шубуунай дальбараа. Абал эжыдээ дэгэжэгшэ Айдар гансахан бэемни.
Хойтохон далайдаа дэгэжэгшэ Хун шубуунай дальбараа. Хотон соогоо дэгэжэгшэ Холшор гансахан бэемни.
|
20. ИНАГ ДУРАНАЙ ДУУН
|
Дундуураа жабарлаа бэшэхэн аад, Дугаагайм сахариг сэнтүүлээд байн. Дурлаа намда бэшэхэн аад, Дуранхан зүрхым эрьюулээд байн.
Хадаараа жабарлаа бэшэхэн аад, Хазаарайм сахариг сэнтүүлээд байн. Ханилаа намтай бэшэхэн аад, Хайрахан зүрхыем эрьюулээд байн.
|
21. МУНГААЛГЫН ДУУН
|
(Т. М. Болдоновагай суглуулбариһаа) Боори доогуур харихадаа, Бурууяа унаад харяарайш. Бүгэдэ зондоо ошоходоо, Мунгуулааб гэжэ ошооройш.
Хада доогуур харихадаа, Хашарагаа унаад харяарайш, Хамаг зондоо ошоходоо, Мунгуулааб гэжэ ошооройш.
|
22. ОРОН НЮТАГАЙ ДУУН
ОРОНИИЕ ТУЛГАН УРГАГША
|
Орониие тулган ургагша Орьёо сагаан Хаан уула, Обоо мунхан шэмэгтэй. Обоо мунхан шэмэгынь Олоной ламхайн һиилүүртэй. Хадаяа тулган ургагша Харьяа сагаан Хаан уула, Хадал бунхан шэмэгтэй. Хадал бунхан шэмэгынь Хамба ламхайн һиилүүртэй.
|
23. ТҮРЭ ХУРИМАЙ ДУУНУУД
|
Эмниг эмниг шаргыем Эжэлхэндэнь табяарай даа, Эжы, абым һураа һаань, Эндүү болоо гэнэ гээрэй. Ардаг ардаг шаргыем Адуухандань табяарай даа, Аба, эжым һураа һаань, Алдуу болоо гэнэ гээрэй.
|
|
Алтан байхаяа яагаабши, Абдар соогоо байха бэлэйш, Албата түрэхэеэ яагаабши, Абынгаа нютагта байха бэлэйш. Хилууса байхаяа яагаабши, Хүдөөдэ амбаар һахиха бэлэйш, Хүбүүн түрэхэеэ яагаабши, Абынгаа нютагта байха бэлэйш. |
Төөнтэйхэн хүрин
|
(Д. С. Дугаровай суглуулбариһаа) Төөнтэйхэн хүринөөрөө Түрын газары зориё. Түрын түрүү таанартаа Төөлэйн зугаа бария. Хатартайхан хүринөөрөө Хуримай газары зориё. Худын түрүү таанартаа Хониной төөлэй бария. |
|
Арбанхан зүгые шигүүлһэн Алтан шара наран байна. Амитан бүхэниие шигүүлһэн Бурхан багшын шажан байна. Алтан шара зулаяа Бурхандаа бадараан мүргөөрэй. Аба, эжын буянгаар Азатай гэжэ һуугаарай. |
24. ЁОХОРОЙ ДУУН
|
Ерыт наашаа наадандаа, Ёохор наадан хуушаараа, Хуушан наадынь шэнэлжэ, Шэнэ ёохор хатарая. Винтовкоёо под мышко Пойдем волка убивать, Подружкаяа под мышко Пойдем ёохор танцевать.
|
25. ТААБАРИ-ДУУН
|
(С. П. Балдаевай суглуулбариһаа) Мундаргада ороһон саһые Хайлуулха наран гаранабэй лэ, Мундаргада эмдэрһэн тэргые Заһаха хүбүүн гаранабэй лэ. (буурал үһэн, түүрэһэн шүдэн)
|
26. МОРИН ЭРДЭНИ ТУХАЙ
|
Хүлэг тухай дуун Хүлэг түрэһэн моринойнгоо Хүлыень олгуулжа ябуужам даа, Хүрьһэтэ дэлхэйдэ түрэһэн хойноо Хүгшэртэр наһанайнгаа ябуужам даа. Агта түрэһэн моринойнгоо Амыень олгуулжа ябуужам даа, Алтан дэлхэйдэ түрэһэн хойноо Алдартар наһанайнгаа ябуужам даа.
|
27. ЭРХЭ СҮЛӨӨГЭЙ, ЖАРГАЛТА БАЙДАЛАЙ ТҮЛӨӨ
ХОРИ ХЭМЭЭХЭ БУРИЯАТАНАР
|
(Д. С. Дугаровай суглуулбариһаа) Эдэ бидэнэр бурияатанар Урдахил Монголсоо тасарагсамди. Уг сагуусан газартаяа Оросуун шэргээнээ түшэгсэмди, Одоо хожомой баярта Орондоо гараамата хүлеэгсэмди.
|
28. ТЭМСЭЛДЭ ШАЛГАРҺАН БААТАРНУУД
ШЭЛДЭЙ ЗАНГИИН ДУУН
|
(С. П. Балдаевай суглуулбариһаа) Гүлгэн, гүлгэн харамни Гүйдэл дундаа зогсолой, Гүлмэрээхэн Шэлдэймни Гүрэнэй хилэ алхалай.
Дүнэн, дүнэн харахамни Дүрбэн хүлдөө шүдэртэй, Дүнэнтэйхэн Шэлдэймни Дүрбэн дабхар харуултай.
|
29. АЛДАР СОЛОТО ХҮНҮҮД ТУХАЙ
БАДАН ТУРААХИН
|
(С. П. Балдаевай суглуулбариһаа) Арбан нэгэн эсэгымнай Аша, гуша бидэнэртэй, Ашата жаргал үзүүлхэеэ Абарал бэдэрэн мордолой. Баатар хааниие барлуулхаяа, Бадан Тураахи түрүүтэй, Аминайнгаа хүнэһые Адаһан һүрэгөө һубарюулан, Агта хүлэгөө унажа Абай хаанда ошолой.
|
30. ЯБАГАН ДУУН
|
(Анандын Нумаагай суглуулбариһаа) Хадань али эрид гү, Хазаартань али һардаг гү. Хамаг олониинь хэлэдэг гү, Халуунхан зүрхэмни солгёон гү. Эрьень али эрид гү, Эмээлтэнь али һардаг гү. Элдэбээр али хэлэдэг гү, Эреэнхэн зүрхэмни солгёон гү. |
Буряад арадай дуунууд болбол Байгал далайн уһан шэнги дундаршагүй гүнзэгы, хэлэниинь үнгэ бүриин сэсэг шэнги уран гоё. Ургажа ябаа залуу үетэмнай уудалан умбажа, ухаашалан шэнжэлхэнь болтогой.
Р-Н. Базаровай, В. Урбазаевай гэрэл зурагууд
Сергей БАБУЕВ
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |