ОРОЛТО ҮГЭ

Урда эртэдээ, элинсэг изагуураймнай хэн нэгэнэй зохёоһон, саашадаа ама дамжажа хэдэн үе дабан, тэрэ мүртөө мүлигдэһөөр, заһагдаһаар энэ саг хүрэжэ ерэһэн дуунуудыел арадай дуунууд гэдэг байха. Тэдэ дуунууд нэгэ ушартаа үзэг, бэшэггүй үе сагһаа мүнөө хүрэтэр гээгдэшэнгүй хүрэжэ ерэһэндээ арадай дуунууд болохо байна. Нүгөө ушартаа эхилжэ дуулагдаһаар саашалха бүреэ заһагдаһаар, мүлигдэһөөр хамтын урлал болоходоо, мүн лэ арадай дуунууд болохо байна. Энэнь үгэнүүдэйшье, аялгыншье талаар гэлтэй.

Бии болоһоор ойрын туршада дуулагдаад үгы болошохо дуунууд гэжэ олон лэ байһан байха.Удхаараашье, аялгаараашье һула дуунуудые шүүжэ, орхидог байгаа бэзэ, тиихэдэ хэды олон дуунууд али олон шалтагаануудаар ама таһаржа мартагдадаг байгаа юм?

Аялга, удхаараа эгээл эрхимүүдынь энэ хүрэжэ ерээ гэбэл, ямар олон дуунууд гээшэб? Удха түгэлдэр, аялга һайхан хэды олон дуунууд мүнөө үедэ композиторнуудай зохёоһон дуунуудай хажуугаар дуулагдажал байдаг бэ?

Арадай дуун гээшэ ута удаанай түүхэтэй, ехээр хүгжэһэн, арад зоной ёһотойл хэлэнэй баялиг, аялгын баялиг, һанаа сэдьхэлэй баялиг харуулһан байдаг.

“Буряад арадай дуунууд ехэл гүн удхатай дуунууд юм. Удхаараа эхэ эсэгэеэ, орон нютагаа, шажан шүтөөнөө, мори унаагаа, эжэл нүхэрөө магтаһан байдаг. Дуунуудые олон талын хэлбэреэр элидхэдэг: бэһэлигэй, уусын, нэрьеэнэй (хүдэлжэ, хатаржа дуулаха дуунууд), ёохорой, ябаган дуунууд (ябууд һанаад дуулаха, ехэнхидээ шог дуунууд ородог) г.м.“, – гээд Хитадай арадай артист, Шэнэхээн нютагта түрэһэн Анандын Айлтагүйн Нумаа хөөрөөгөө эхилээ. Нумаа абгайн хэлэһээр, бүлэг дуун бүхэн өөрын удхатай, гүйсэдхэхэ хэлбэри, маягтай, ушартай байдаг гэнэ. Жэшээ болгожо, уусын дуунуудые абажа харабал, эдэ дуунууд тон лэ басаганай наадан дээрэ дуулагдадаг юм гээ. Басаганайнгаа наадан дээрэ нүхэдыень урижа суглуулаад, арадай, нэрэтэй зэргэтэй дуушадые залажа асараад, дуулуулдаг байна.

Нумаа абгай саашань хөөрэхэдөө: “Буряад дуун гээшэ хэлэнэй талаар ехэл баян дуун юм. Буряад зон гээшэ нюдөөрөө харахадаал дуулажархидаг шадалтай зон. Дуушан өөрөө ойлгохо ёһотой, тиихэдээ хүндэшье ойлгуулхал даа. Саг үе харуулһан түүхэтэ дуунууд олон байдаг. Арадай дуугаар дамжаад, буряад арадай түүхэ мэдэжэ болоно. Урдандаа буряад зон аманда орохоһоо захалаад, үтэлжэ үбгэртэрөө дуунуудые дуулажа ябадаг байгаа. Арадай дуунуудые һургуулиин һурагшад болон оюутадта ойлгуулжа заадаг һаа, хүмүүжүүлхы ехэ үүргэтэй байха. Үбэр-Монголые Хитадта дуунай далай гэдэг юм. Үбэр-Монгол соогоо ордос монгол илгараад байха.Тэндэ нэрэтэй дуушад олон. Эдэмнай Чингисэй үеын, хаанай ордондо дуулажа байһашуулай һадаһад гээшэ.Тэдэмнай удха, аялгаараа һайхан дуунуудтай, гэбэшье буряад арадай дуунуудые үшөөл дээгүүр гээд һанагшаб”, – гэбэ.

Дуун гээшэ олон ушарһаа удхаяа абадаг. Ажамидаржа байгаа сагтаа дуунһаа һалашагүй гээшэ ааб даа.

Дээрэ хэлэгдэһэн 5 бүлэг дуунуудһаа жэшээ болгон, Анандын Нумаагай “Буряад-монгол арадай дуунууд” (Улаан-Үдэ, 2003 он), – гэһэн согсолбори һэхэжэ хараябди.

В. Урбазаевай, Р-Н. Базаровай гэрэл зурагууд

Николай ШАБАЕВ

Бэһэлигэй дуунууд

Уусын дуунууд

Нэрьеэнэй дуунууд

Ёохорой дуунууд

Ябаган дуунууд