БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ

Хүн түрэлтэнэй түүхэдэ дэлхэйн гурбан томо – буддын, христосой, исламай – иимэ шажан байһан гэжэ бүгэдэндэ эли. Дэлхэйн эдэ гурбан шажануудай тон эртэ урда бии болоһониинь буддын шажан болоно. Энэ шажан 2500 холо гаран жэлэй саана (VI в до н. э.) үльгэртэ һайхан гайхамшаг замбуулин түбиин урда зүгтэ оршодог Энэдхэг орондо бии болоһон түүхэтэй. Энэ шажаниие номложо тунхаглаһан хүн болбол шажанай түүхын хэлээр хэлэбэл “иладжу түгэс нүгчигсэн Шигэмүүни бурхан багша” алдартай хүн болоно. Энэ үеын түүхын ухаанай бодолоор, түүхэшэ эрдэмтэдэй баталан шэнжэлһэнэй ёһоор, буддын шажан болбол жэнхэни бодото амиды хүн ябаһан хаан тайжа Шигэмүүни гэжэ нэрэтэй хүнэй номлоһон шажан суртаал мүн гээд тоологдодог.

Буддын шажанай бурханай түүхын бодомжоор Шигэмүүни болбол бурхан байһанаа, Түшэдэй тэнгэриһээ замбуулин түбидэ хүнэй бэеые оложо түрөөд, Будда бурхан боложо номшо-шажанаа номноод, нирваанай дүрэ үзүүлжэ наһанһаа нүгшөөд, Дэваажанай (Сукхаваадиин) дагшин орондо дахинаа түрэһэн намтартай. Ушар иимэһээ буддын шажанай һүзэгтэн Шигэмүүниие имагтал бурхан гэжэ шүтэдэгынь мэдээжэ.

Шэгэмүүни бурхан. Таиланд

Шигэмүүниин номноһон буддын шажанай гол суртаалынь дүрбэн үнэн болоно: хүн амитанай наһанай ябадал зоболон түгэс, энэ зоболониинь шалтагаантай, зоболониие гаталжа, зоболонһоо тонилжо, сүлөөлэгдэжэ болохо, зоболонһоо тонилходоо боди мүрөөр нарин нягтаар ябажа амарлингүй байдалда (нирванда) орожо болоно гэжэ номлогдоһон байдаг. Боди мүр бурханай шажанай харгыда ороходоо арбан сагаан буяниие хэшээжэ, арбан хара нүгэлые тэбшэжэ ябаха ёһотой, энэ мүрөөр ябабал, хойто түрэлдөө һайн заяаниие оложо, түрэжэ болоно гэхэ мэтын номлол шажанай номуудта олон байдаг.

Буддын шажанай номлолой гол удхань юун бэ гэхэдэ, хүн амитаниие эгүүридын зоболонһоо гаталуулжа сүлөөлэн гаргажа, жаргалай амарлингүй байдалда оруулха гэһэн шажанай номлол болоно. Ушар иимэһээ буддын шажанай номлол Ази түбиин олон арадуудай дунда хоёр гурбан мянган жэлэй турша соо унтараагүй, согынь бадарһаар зандаа ябана.

Санжай-Цыбик Цыбиковэй бүтээл. 1879 он.

Энэ буддын шажан түрүүшын хоёр мянгаад жэлэй хугасаа соо ехэнхидээ Ази түбиин зүүн талын оронуудаар дэлгэрэн таража, нютагай олон арадуудай шажан ба соёлой нүлөөлгэдэ заримдаа орожо, тиигэбэшье гол бурханайнгаа суртаал алдангүй энэ үдэр хүрэтэр батаар ороһоор зандаа. Түб Азиин Түбэд, Монгол, Буряад, Тува, Непал, Сикким, Бутан; Урда Азиин Энэдхэг, Сингали (Шри Ланка); Зүүн Урда Азиин Бирма, Вьетнам, Камбоджа, Лаос, Малайзи, Сингапур; Зүүн Азиин Хитад, Япон, Солонгос оронуудаар буддын шажан мүнөө сагта шүтэгдэжэ байна. Хэрбээ энэ дэлхэйдэ мүнөө үедэ 5 миллиард тухай хүн амин байбал, тэрээнэй нэгэ миллиард тухай зон юрэнхыдөө буддын шажантад болоно.

Буддын шажан хоёр ехэ һалаа боложо таһарһан түүхэтэй — нэгэниинь бага хүльгэн (хинаяана) болоно, нүгөөдэнь — ехэ хүльгэн (махаяна) гээшэ. Энэ һүүлшын ехэ хүльгэнэй буддын шажан хойто оронууд болохо Түбэд, Монголоор тараһан юм. Түбэдтэ шажан VII зуунай үеын Сронцзан-Гомбо хаанай үедэ дэлгэрһэн, Монголдо — ехэнхидээ XVI зуунай үеэр Түмэдэй Алтан-хаанай түрын нарин бодолгоор дэлгэрһэн, манай Буряадта — XVIII зуунай эхин багаар түбэд, монгол 150-яад тухай ламанар ерэжэ, шажан номложо дэлгэрүүлһэн гэжэ үльгэртэй. Тиихэдэ Түбэд орондо буддын шажанай багшанар бонпо шажаниие даража, Монгол, Буряадта бөө шажаниие усадхажа, оргойто бөөгэй хэсэ хэнгэрэгые шатаажа, онгонуудые үгы хэжэ, шүдхэрнүүдые даража, загууридын ябадалда төөригшэдые бурханай шажанай ёһоор түрэлыень олгожо, бөө шажанай бар хүсэтэй орон дэлхэйн эзэдые бурханай номдо оруулжа, номгоруулһан удха шанартай бурханай шажанай түүхэ болоно.

Санжай-Цыбик Цыбиковэй бүтээһэн бурхан. 1880 он.

XVII—XVIII зуунуудай үедэ манай Буряад орондо дэлхэйн хоёр ехэ шажангууд нэбтэрэн дэлгэржэ эхилһэн бэлэй. Хэрбэеэ баруун зүг өөрөө христосой үнэн алдарта шажан (православие) Байгалай хойто хажуугай баруун буряадуудай дунда дэлгэржэ эхилбэл, Байгалай урда талын зүүн буряадай дунда зүүн зүгһөө буддын шажан нэбтэрэн дэлгэрһэн тэрэ үедэ буряад-монголшууд дэлхэйн хоёр томо шажангуудтай, баруун зүүнэй үндэр ехэ соёлой нүлөөлгэндэ ороһон байна. Ушар иимэһээ баруун буряадууд ород арадай ажал үйлэдбэритэй, онсолходо, таряан ажалтай, соёл болбосоролтойшье, шажан мүргэлтэйшье холбоотой ажабайдал эрхилжэ эхилһэн, тиигэхэ зуураа орос үзэг бэшэгтэ һуража захалһан гээшэ.

Гэрэл зураг: Александр Князев

Тиигэхэдэ Байгалай үмэнэхи зүүн буряадууд Ази түбиин эртэ урда сагай соёл болбосоролтой арадуудтай, тобшолбол, энэдхэг, түбэд, хитад, монгол арадуудтай буддын шажанай ашаар харилсаатай боложо, зүүн зүгэй арадуудай үндэр түгэс соёлой, эрдэм ухаанай, ажахы болоод аралжаа наймаанай нүлөөлгэтэй олон зуугаад жэлдэ ажаһуугаа

Тон түрүүн буряад дасан 1735 ондо цонгоол буряадуудай дунда тогтоогдожо, Цонгоол дасан юрын эшэгы (һэеы) гэртэ нээгдээ һэн. Тус дасаниие тогтооһон хүн гэбэл, цонгоол лама Дамба-Даржаа Заяагай гэжэ байгаа. Энэ лама хожомынь 1764 ондо ородой хаанта засагай тогтоомжоор Байгалай үмэнэдэхи буддын шажан танай хамба-лама болгогдон баталагдаһан юм. Дамба-Даржаа Заяагай лама Буряадай нэгэ дугаар хамба-лама гэжэ тоологдоно. 1741 ондо Галуута-Нуурай Тамшын дасан тогтоогдожо, хожомынь энэ дасанда хамба-ламын шэрээ байгуулагдажа, тус дасан Байгалай үмэнэхи буддын шажантанай түб гэжэ тоологдодог болоһон бэлэй. Энэ ушарые үндэһэ болгон баримталжа, Ивалгын дасан хамба-ламын үргөө болонхой гээшэ ааб даа.

1741 ондо Оросын хаан хатан Елизавета Петровнагай зарлигаар 150 ламанарые элдэб татабариһаа сүлөөлөө һэн. Энэ ушар хадаа ород гүрэнэй дэбисхэр дээрэ буддын шажанай гүрэн түрын эрхэтэй болоһоной тэмдэг болоһон юм. Энэ сагһаа хойшо буряад нютагуудта дасан сүмэнүүд хойно хойноһоо бодхоогдожо эхилһэн түүхэтэй.

Хоридохи зуун жэлэй эхиндэ Зүүн Сибирьтэ дүшөөд буддын дасан сүмэнүүд бии болоһон байгаа. Тэдээндэ зон олоороо мүргэдэг, шүтэдэг, дасангуудай һургуулинуудай элдэб хэлтэсүүдтэ шабинар хубарагууд һурадаг бэлэй. Буряад-Монгол орондо буддын шажанай дэлгэрһэн 250 жэлэй туршада ямар үүргэ дүүргэһэн бэ гэжэ алишье талаһаань тобшолжо хаража үзэлтэй ха.

Эртэ урда сагта бөөгэй шажанай бэшэг номгүй байһан һаань, буддын шажан хожомой үеын үндэр соёлтой, эрдэм ухаанай, үргэл мүргэлэй талаар бэшэгэй хэлэтэй байһан гээшэ. Иимэ ушарһаа буддын шажанай дэлгэрхэдэ, монгол бэшэгтэй буряад-монголшууд түбэд бэшэгтэ һураа, монгол бэшэг үргэнөөр дасанай һургуулинуудта заадаг болоо, номууд элбэгээр хэблэгдэдэг болоо, бэшэг дансанууд бэшэгдэдэг болоһон байха юм.

Дасан дугангуудай олоор бодхоогдоходонь, эрдэмтэй лама багшанарай олон болохо бүри дасанай һургуулинууд олоор нээгдэжэ цаннидай (философиин), манбын (медицинын) ба Чжудейн (тантрийска) факультедууд амжалтатайгаар хүдэлдэг байһан. Эдэ һургуулинуудта гэбшын (кандидадай), габжын (докторой) дамжаа барижа, зиндаа хамгаалха туршалганууд үсөөн бэшэ болодог һэн ха. Энэ үндэр дээдэ зиндаатай лама багшанар буддын шажанай табан ехэ ухаанай оронуудые һайн мэдэхэ болодог байгаа. Эдэ табан ехэ ухаанай оронуудынь иимэ байгаа: дотоодо ухаан (шажанай философи), дуунай ухаан (грамматика), ушар шалтагаанай ухаан (логика), урлаха ухаан (технология искусств и ремесел), анагааха ухаан (медицина). Табан ухаанай номуудые буряад гэбшэ, габжа ламанар, гэбшэ габжын зиндаа дамжаа баряашьегүй юрын ламанар ехэ һайн мэдэдэг байһан гээшэ.

Дасан хиидэй дэргэдэ ном барлажа хэблэхэ ажал үргэнөөр ябуулагдадаг байһан юм. Буряад дасангуудта барлагдаһан номууд гансал бурхан шажанай мүргэлэй номууд байһан бэшэ гэжэ зондо эли. Дасанай номууд соо түбэд-монгол үзэглэлнүүд, толи бэшэгүүд, түбэд-монгол түүхэ намтарнууд, үдэр, гараг, һара, жэл тоолоһон литэнүүд, сагай бэшэгүүд одо мүшэ тоолоһон зүрхайн номууд олон байгаа.

Манба дасангуудта, илангаяа суута Агын ба Асагадай (заримдаа Шулуутайн гэдэг) элдэб янзын түбэд эм бэлдэхэ тусхай гэрнүүд, тэрэнэй дэргэдэ эмэй үбһэ танижа суглуулха, хатааха, эм бэлдэхэ эрдэмтэ эмшэ лама хубарагууд ажалладаг, заримдаа эмэй ном багшадаа заалгажа байһан юм. Түбэдэй анагааха ухаанай эм бэлдэхэ, үбшэнтэниие элдэб аргаар эмшэлэн аргалха ажал манбатай дасангуудта амжалтатайгаар ябуулагдадаг байгаа.

Урда сагта Буряад-Монгол ороной уудам тала нютагуудта, үргэн ута гол мүрэнэй хаялгануудта, саһата үндэр Саяан уулын хормойдо тогтоогдоһон буддын шажанай дасангууд айл аймагһаа таһархай холошог ариг сэбэрээр анхилжа, үндэр һайхан ордонгууд алта мүнгөөр гоёогдоһон яларма гоё сүмэнүүдээрээ толотон харагдадаг бэлэй. Эдэ ордонгууд үбэл зунгүй ногооржо байдаг нарһан, хуша хасуури модоор тойруулагдан шэмэглэгдэнхэй, хото газарнууд мэтэ холо ойрын аяншадта, оршон тойрон һүзэгтэн мүргэлшэдтэ жэнхэни бурхан шажанай мүргэлэй бэшэрэлтэ арюун орон гэжэ харагдадаг бэлэй.

Буддын шажанай суртаалай ёһоор хүн амитаниие эгүүридын зоболонһоо сүлөөлэн гаргаха, ганса өөрынгөө аминай туһые хододоо бодожо ябахагүй, хажуудахи хүнэйнгөө туһые тон түрүүн бодохо, арбан сагаан буяниие хэшээхэ, арбан хара нүгэлые тэбшэжэ, хүн амитаниие алаха, хулгай хэхэ, худалаар хэлэхэ, хорото сэдьхэл түрэхэ, архи ууха, тамхи татаха, буруу хурисалай ябадал эрхилхэ мэтын нүгэлнүүдые огтолон алгасажа ябаха ёһотой. Энэрхы нигүүлэсхы сэдьхэлтэй ябаха гэхэ мэтын һургаалнууд хадаа юрэнхы хүн бүгэдын нангин сэдьхэл, ябадалтай тон нягта холбоотой байһаниинь ойлгосотой.

Регби ПУБАЕВ