ЭТИГЭЛ

Гэрэл зураг: Александр Князев

Ланза хэлэнһээ түбэд, түбэдһөө монгол хэлэндэ оршуулагдаһан гүн удхатай энэ уншалгын гүйсэд нэрэ хадаа «Этигэл ябагуулхын ёсон орошибай» болоно. Уран һиилүүршэ хүн лэ хуушан монгол үзэгүүдые ехэл нарилжа һиилэһэн байна. Һиилэгшэ хүнэй нэрые түгэсхэлэй үгэдэ бэшэнхэй: «Этигэл ябагуулхын ёсо эгүүни убаша Лубсан Бадма бээр номуун үгэльгэ арьбадхахын тула гал үхэр жэлүүн усан барас сарада түмэр бишэн үдэр гау дор сиилэбэй», – гэжэ түгэсхэлдэнь һиилээтэй. Европын литэдэ оруулжа туршабал, гал үхэр жэл гээшэнь 1757, 1817, 1887, 1937 онуудта тудана. Буряад орондо дасан хиидүүдэй баригдажа, хэзээ ном барладаг болоһые хараада абабал, магад, энэ «Этигэл» 1887 ондо лаб барлагдаһан байжа болоо. Юундэб гэхэдэ, 1757, 1817 онуудта модон барай хэблэл хэр дэлгэрһэн байгаа хаб гэһэн дэлгэрэнгы мэдээсэл үгы байна. Харин 1937 ондо ном барлахаһаа байтагай, дасангуудта гайтай ехэ һүйдхэл боложо байгаа бэшэ гү?

Намда модон бараар барлагдаһан хоёр «ЭТИГЭЛ» бии юм. Нэгэн тухайдань дээрэ хэлэгдэбэ. Хоёрдохиинь нэрэ халта ондоо байна: «Хутагта гурбан эрдэни дор этигэл ябагуулхы судар». Энэ ном хадаа ондоо хүнэй һиилэжэ, ондоо дасангай барханда (типографи) барлагдаһан гээшэ аабза гэжэ тухайлхаар.

Юундэб гэхэдэ, – зарим үгэнүүдэйнь гү, али мэдүүлэлнүүдэйнь үгүүлбэри ондо ондоонууд. Энээнһээ уламжалхада, «Этигэлые» хэдэн ондоо хүнүүд оршуулдаг байһан байжа болоо.

Һиилэһэн хүнэйшье нэрэ, сагыньшье заагдаагүй. Зүгөөр барлагдаһан саарһаниинь захаараа халта үмхирэнги хадань, магад, энэнь урид хэблэгдэһэн байгаа юм гү гэхээр. Гэбэшье хадагалһан эзэнһээнь дулдыдажа болоо ааб даа. Үгышье һаа, гушаад онуудай һүйдхэлэй хүлдэ дайрагдаашье аалам. Зүгөөр эдэ хоёр «Этигэл» далаад онуудай эхеэр гартам ороһон байгаа. Тэрэ гэһэнһээ хойшо эдэ хоёр номые тон наряар хадагалжа ябадагби. Монгол бэшэгэй хэшээлдэ ябаһамни һайн түшэг боложо үгэһэн юм. БГПИ-дэ монгол бэшэгэй хэшээл зааһан Даша-Нима Доржиевич Доржиев багшаяа һанан-һанан уншагшаб. Энэ удаа тон мүнөөнэй буряад хэлэндэ оруулһанаа уншагшадта дурадхажа байнам.

Зарим нэгэ һүзэгтэн энээниие үглөө бүриин уншалга болгон хэрэглэхэ гээ һаа, иимэ ёһые хараадаа абаха бэзэ гэжэ һануулая. Юуб гэбэл, дасан дугандашье, буянай сангарилдашье хамаг бүхы уншалга «Этигэлһээ» эхилдэг юм.

 

ЭТИГЭЛ

(1-дэхи)

Би тэрүүтэн эхэ болоһон огторгойн хизаартай сасуу хамаг амитан арбан зүгэй, гурбан сагай хамаг тэрээншэлэн ерэгшэдэй бэе, зарлиг, сэдьхэл эрдэм хамаг үйлэнүүдэй мүн шанар болоһон, наян дүрбэн мянган тоото номой согчис гарахын орон. Хамаг хутагтан хубарагуудай аугаа эзэн ашата изагуур хиигээд үндэһэнтэй хамта түгэс согто дээдэ ламануудта этигэмүй; бурханда этигэмүй; номдо этигэмүй; бурсан хубарагуудта этигэмүй. Идам Мандалай бурханай суглаан нүхэртэй хамтануудта этигэмүй. Согто этигэл номые тэдхэгшэ сахюулһан бэлгэ бэлигэй нюдэтэеэ түгэсэгшэдтэ этигэмүй! (Иигэжэ гурбанта үгэлэ).

Бурхан ном хиигээд суглаанай дээдэнүүдтэ, бодисадада хүрэхэ инаруу этигэмүйби. Минии үгэльгэ түрүүтэн үйлэдээн эдыхэн буянаар хамаг амитанай туһын тула бурхан болон бүтэхэ болтогой! (Иигэжэ гурбанта үгэлэ).

Гурбан эрдэнидэ этигэмүйби. Хамаг хилэнсэеэ өөрөө өөртөө наманшалмуй. Амитанай буянда даган баясалсамуй. Бурханай бодиие сэдьхэлээр баримуй. Бурхан, ном хиигээд суглаанай дээдэдэ, боди хүрэтэр этигэмүйби. Өөрөө бусадай туһые айтар бүтээхын тулада боди сэдьхэлые үүсхэн үйлэдэмүй. Хамаг амитани би бээр зочилосугай. Дээдэ боди ябадалые сэдьхэлдээ эдлэн үйлэдэжэ, хамаг амитанай туһын тулада бурхан болон бүтэхэ болтогой! (Хэмээн гурбанта үгэлэ).

Хамаг амитан жаргалан хиигээд, жаргаланай шалтагаантай түгэлдэр болтогой! Хамаг амитан зоболон хиигээд, зоболоной шалтагаанһаа хахасаха болтогой! Хамаг амитан зоболонгүй, жаргаланһаа хахасахагүй болтогой! Хамаг амитан ойро, холо урин ташаяангы хоёрһоо анжарһан гэн тэгшэдэ ахуу болтогой! (Хэмээн гурбанта үгэлэ).

Хэншье шүтэн барилдахыһаа болоһон түрэхэгүй, түридхэгүй, мүнхэгүй, таһархайгүй, ошохогүй, ерэхэгүй, туһабари удхата бэшэ, нэгэн удхата бэшэ, тогоорбил шухала амарлиһан нирваани үзүүлэгшэ тогоологсон Бурхан үгүүлэгшэдэй дээдэ-тэрээндэ мүргэмүү!

Амарлингые хэрэглэгшэ ширваанууд бүгэдые мэдэхээр шухала амарлиһанда хүтэлэгшэ али мүн гээд, амитанда туһалан үйлэдэгшэнүүд мүр мэдэхыгээр юртэмсын туһа бүтээгшэ хэн, алинтай үнэхөөр түгэсэһэнөөр шадагшанууд элдэб зүйл түгэлдэр номноһон ширваан бодисадбын суглаантай хамта бурханай эхэ – тэрээндэ мүргэмүү!

Һэжэг тоори тиин бүгээд арилган, хүн болгоод, агууехэ бэе түгэсэһэн Самандабадриин гэрэлнүүдые бүхы тээһээ сасаруулагшада мүргэмүү.

Хосорлигүй хамаг амитанай этигэл болоод, тасташагүй шимнусай аймаг сэрэгтэйнь дарагша, боди бүгэдые хосорлигүй, үхэхөөр айладагша, Илажа түгэс нүгшэһэн Бурхан нүхэр хамта энэ оронһоо үгэдэ болон соёрхо!

Ямар мэтэ хубилһанай тэдыхэнээр тэнгэринэрэй угаал үзүүлһэн мэтэ тэнгэриин арюун уһаар тэрээншэлэн хиигээд, бэенүүди угаан ялармуйби!

Газар дэлхэйе хүжөөр сүршөөд, сэсэг дэлгэжэ, Сүмбэр уула дүрбэн түбиие нара һараар шэмэһэн – энээниие бурханай орондо зорин ерэһэндэл, хамаг амитан маша арюун орондо эдлэн ябаха болтогой!

Ом сарваа дата гата идам гүрү радна Мандала хам нирья да я а ми!


* * *

Абаралай оронууд гэрэл болон хайлаад, өөрын хүмэдхын забһарта шэнгэжэ адислабай. Тиигэжэ һанагты!

Этигэл ябуулхын ёһо-энээниие убаша Лубсан Бадма гэгшэ номой үгэльгэ арьбадхахын тула гал үхэр жэлэй уһан бар һарын түмэр бишэн үдэр гууда һиилэбэй.

ЭТИГЭЛ

(2-дохи)

Би хиигээд огторгойн хизаартай сасуу эхэ хамаг амитан энэ сагһаа эхилжэ, хэзээ боди зүрхэндэ хүрэхэ инаруу, арбан зүгэй гурбан сагай хамаг тэрээншэлэн ерэгшэдэй бэе, зарлиг, сэдьхэл эрдэм хамаг үйлын мүн шанар болоһон наян дүрбэн мянган номой согчин гарахын орон. Хамаг хутагтан хубарагуудай эзэн ашата изагууртай үндэһэнтэй хамта дээдэ согто түгэлдэр ламануудта этигэмүй!

Бурханда этигэмүй!

Номдо этигэмүй!

Идам Мандалай суглаан нүхэртэй хамтануудта этигэмүй!

Дээдэ согто этигэл ном тэдхэгшэ сахюулһан бэлгэ бэлигэй нюдэтэй түгэсэгшэдтэ этигэмүй! (Хэмээн гурбанта үгүүлэ).

Бурхан ном хиигээд суглаанай дээдэнүүдтэ бодишодто хүрэтэд этигэмүйби!

Минии үгэльгэ түрүүтэн үйлэдэһэн буянаар амитанай туһын тулада бурхан болон бүтэхэ болтогой! (Хэмээн гурбанта үгүүлэ).

Гурбан эрдэнидэ этигэмүйби!

Хамаг хилэнсэеэ өөрөө өөртөө арилган наманшалмуй. Амитанай буянда даган баясалсамуй. Бурханай бодишодые сэдьхэлээрээ баримуй. Бурхан ном хиигээд суглаанай дээдэнүүдтэ бодишодто хүрэхэ инаруу этигэмүйби!

Өөрһөө бусадай туһые һайтар бүтээхын тулада боди сэдьхэлые үүсхэн үйлэдэмүй. Дээдэ боди сэдьхэл үүсхээд, хамаг амитани би зочилон асаржа, дээдэ боди ябадалые сэдьхэлдээ оруулан ябан үйлэдөөд, амитанай туһын тулада бурхан болон бүтэхэ болтогой! (Хэмээн гурбанта үгүүлэ)...

Хамаг амитан жаргалан хиигээд, жаргаланай шалтагаантай түгэлдэр болтогой!

Хамаг амитан зоболон хиигээд, зоболоной шалтагаанһаа хахасаха болтогой!

Хамаг амитан зоболонгүй, жаргаланһаа хахасахагүй болтогой!

Хамаг амитан ойро холо урин ташаяангы хоёрһоо хахасаһан зан тэгшэдэ ахуу болтогой! (Хэмээн гурбан үгүүлэ).

Шүтэн барилдахыһаа болоһон түрэхэгүй, түридхэгүй, таһархайгүй, мүнхэгүй, ошохогүй, ерэхэгүй, тон бүри удхата бэшэ, нэгэн удхата бэшэ, тогоорбил шухала амарлингые үзүүлһэн тогоологсон Бурхан үгүүлэгшэдэй дээдэ – тэрээндэ мүргэмүү!

Амарлингые хэрэглэгшэ ширваануудые шухала амарлингые хүтэлэн үйлэдэгшэ, хамагые мэдэгшэ, али мүн хиигээд, амитани туһалан үйлэдэгшэ, мүрые мэдэхыгээр юртэмсын туһые бүтээн үйлэдэгшэ, алибаа алинтай үнэхөөр түгэсэһэни шадагшанууд һайтар хамаг элдэб зүйл түгэлдэр ном номноһон энээни, ширваан бодисадванарай суглаантай хамта Бурханай эжы –тэрээндэ мүргэмүү!

Һэжэгэй тоори тиин бүгээд арилган, гүн хиигээд агууехэ бэе түгэсэһэн Самандабадриин гэрэлнүүдые бүхы тээһээ сасаруулагшада мүргэмүү!

Хосорлигүй хамаг амитанай этигэл боложо бүрэн, баришагүй шимнусуудай аймагай сэрэгүүдые дарагша – бурхан бодинуудые хосорлигүй үнэхөөр үйлэдэгшэ, Илажа тэгүүн нүхэртэй – энэ орондо үгы болон соёрхо!

Ямар мэтэ хубилһанай тэдыхэнээр тэнгэринүүдэй угааһан мэтэ, тэнгэриии арюун уһаар тэрээншэлэн би хадаа бэени угаан тахимуй!

Газар дэлхэйе хүжөөр сүршэжэ, сэсэг дэлгээгээд, Сүмбэр уулын дүрбэн түбиие нара һараар шэмэһэн-энээни бурханай орондо зорин ерэһэнээр хамаг амитан маша арюун орондо эдлэн ябаха болтогой!

Ом сарваа дата гата идам гүрү радна мандала хам нирья дария ми.

Мангалам!

Цырендулма ДОНДОГОЙ


Зарим үгын толи

Арбан зүгэй гурбан сагай – энэ томьёо үгэ (термин) хуушан монголоор барлагдаһан бүхы номууд соо ушардаг юм. Арбан зүг гээшэнь иимэ удхатай зүүн, баруун, урда, хойто зүгүүдһээ уламжалан, забһарай зүгүүд заагдана: баруун-хойто, зүүн-хойто, зүүн-урда, баруун-урда – хамта найман зүг болоно. Гадна дээдэ, доодо гэхэдэмнай арбан зүг болоно. Харин гурбан саг гээшэнь үнгэрһэн саг, мүнөө саг, ерээдүйн саг.

Бэе, зарлиг, сэдьхэл – буддын шажанай философидо үргэнөөр хэрэглэгдэдэг томьёо үгэнүүд юм. Ондоогоор бэе, хэлэн, сэдьхэл гэжэ үгүүлэгдэдэг. Ородоор – тело, речь, ум.

Илажа түгэс нүгшэьэн – Бурхан багшые тодорхойлһон дэлгэрэнгы эпитет. Ондоогоор тогоологсон бурхан гэдэг. Нирваан боложо, энэ түбидэ дахин ерэжэ түрэхэеэ болёо гэһэн удхатайгаар илажа түгэс нүгшэгсэн гэдэг байна.

Хилэнсэ – нүгэл.

Ширваан(г) – шажанай дээдэ сурталые бариһан, нангин нэрэ солотон Соёрхохо – зүбшөөрхэхэ.

Адистилаха – адислаха. Энээнһээ уламжалан “адиститлан соёрхо” гэһэн үгэнүүд бүрилдэнхэй бэзэ.

Амарлингы – аали номгон, һанаа амар байдал.

Самандабадра – ондоогоор «Ади будда». Энэ юртэмсэдэ үзэгдэһэн эгээл түрүүшын бурхан. Ланза (санскрит) хэлээр «Самантабхадра» болоно.

Түбэд хэлэн дээрэ Гүндэ Самбуу (Кунту Зангпо) гэжэ үгүүлэгдэдэг. Сэхыень хэлэбэл, түбэд хэлэндэ барлагдаһан «Этигэл» соо Гүндэ Самбу гэжэ ябадаг. Тиигээд хуушан монгол хэлээр оршуулагшад ланза хэлэнһээ сэхэ орншуулһан байгаа бэшэ аа гү гэһэн һанал түрэнэ. Юуб гэхэдэ, эндэ үгтэһэн хоёр оршуулга соо «Самандабадра» гэжэ ябана бшуу. Самандабадра хадаа эгээл түрүүшын бурхан гэжэ онсолоо һэмди. Энэ хадаа номгон бурхадай нэгэн. Тантризмда Самандабадра хатантаяа хамта яб-юм гуримаар зурагданхай байдаг. Хатанайнь нэрэ Самантабадри гэжэ үгүүлэгдэдэг (түбэдөөр Купту Зангмо).

Идам – ойлгосотойгоор хэлэбэл, сахюусан.

«Этигэлэй» үгэ бүхэн гүн удхатай. Гэбэшье манай һанахада, эгээл гүнзэгы удха дааһан үгэнүүдынь эдэ байна: «Хамаг амитан жаргалан хиигээд, жаргаланай шалтагаантай түгэлдэр болтогой! Хамаг амитан зоболон хиигээд, зоболоной шалтагаанһаа хахасаха болтогой! Хамаг амитан зоболонгүй, жаргаланһаа хахасахагүй болтогой!» Эдэ үгэнүүд түбэдөөр иигэжэ үгүүлэгдэдэг: «Сэмжэн тамжад дэбадан дэби жүдэн данбар жүржиг сэмжэн тамжад дүггалдан дүнгалжи жудан бралбар жүржиг Сэмжэн тамжад дүгнгал мэдби дэбадан мибралбар жүржиг...»

Үнэхөөрөөшье, хүн амитанда зоболонгүй, жаргалтай ябахые хүсэхэһөө дээрэ юун байха бэлэй.

Бидэшье бүхы уншагшадтаа найн һайханиие хүсэжэ, үдэр бүри жаргал эдлэжэ, зоболоной шалтагаанһаа холуур ябахые хүсэе. Илангаяа харлиг хатуу, шэрүүн сүүбэй манай үе сагта!..

Ом свасти!


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>