Үлгэн дэлхэйе наранай тэгшэ гэрэлтүүлэгшэ мэтэ,
Үнгэ харангүй амитан бүхэндэ туһалжа ябабал,
Үнэнтэ ашыешни хожомынь харюулха үйлэ
Үргэншэ хулганын зааниие абарһан шэнги эрьехэл.

ЗААН ХУЛГАНА ХОЁР

Үргэншэ хулгана гэнэдэжэ, гүнзэгы нүхэндэ унаад, ехээр тулиба, ангажа үхэхэ туйлдаа хүрэбэ. Эгсэ хана өөдэнь аһан шадалаараа абирба, оог хуугай табиба. Абяаень Заан дуулаад, нүхэндэ дүтэлжэ, хулганые харахадаа, һүүлээ доошонь табижа үгэбэ. Хулганын һүүлдэнь аһахада, дээшэнь татажа гаргаба. Үргэншэ хулгана маша ехээр баярлажа:

— Аша туһыешни харюулха сагай болоходо, амииемни абарагша шинии абьяас хайра мартахагүйб, — гэбэ.

Тиихэдэнь Заан:

— Уй-хай болохыешни дуулаад, хайрлаха сэдьхэл түрэжэ, туһа хүргэбэ гээшэб. Ахир жаахан шинии адар ехэ намда аша хүргэхэ арга хаанаһаа байхаб. Энээндэ һанаата боложо ябангүй, амархан хойшодоо амидараарай, — гээд, саашаа ябаба.

Он жэлнүүд үнгэржэ, заан үбгэрбэ, шадал тэнхээниинь буураба. Нэгэтэ тэрэ намаа набшаар хооллоод, булагай уһаар ундалаад, һүүдэртэй газарта амаржа хэбтэтэрээ хажуу тээшээ хүльбэрхэдөө уйтан ганга руу унажа хабшуулдашаба. Айхабтар зобожо, оог хуугай табижа хэбтэхэдэнь, урдань тэрэнэй абарагша үргэншэ хулгана хажуудань бии болобо. Хулгана олон нүхэдөө ооглон суглуулжа, заанай али тээшэ хэлтыхэдээ хүл дээрээ бодожо шадахые зүбшөөд, гангын эрье малтажа оробод. Удабашьегүй заан хүл дээрээ үндыжэ, амиды мэндэ аюулһаа гарасалдаба.

Үндэр, набтаршье, ехэ, багашье амитан бүхэндэ шадал шэнээнэйнгээ зэргээр туһа хүргэжэ ябабалшни, ашата харюунь шамай алгасахагүй. Һүбэлгэн ухаагаар һайн болобол, амитанда туһалха аргаяа ойлгожо ядахагүйш. Тиимэһээ эрдэмтэй болохые эрмэлзэ гэһэн үльгэрэй удха иимэ бэлэй.

* * *

Зарим хэрэгтэ хагдан мэтэ нэнгэбэл зохисотой,

Зарим үедэ гал мэтэ бадарбал зохисотой,

Зарим сагта зарасын сэдьхэлээр байбал зохисотой,

Заримдаа уула мэтэ баһа һуубал зохисотой, —

гэһэн шүлэгэй тобшо тайлбари удха:

Омог сэдьхэлээ даража номхоноор яба,

Орон нютагай байдалай харша байбалнь,

Ондоо ёһоор бэеэ заһан үргэжэ,

Оромоо алдагшадай богоолшолхо үйлэһөө зайса.

Үльгэрлэжэ саашань хэлэбэл иимэ. Нэгэдэхеэр, модоной нарай мүшэрые, зөөлэхэн хөөбэриие дэбисхэр болгоходо таатай. Олон асатай, шэрүүн шэлбүүһэтэй модые хэншье унтари болгодоггүй. Олзологдожо асарһан арьяатанай абариие үүдэн дээрэ танижа абадаг шэнги, түрын заршамые эбдэһэн дошхон шэрүүн сэдьхэлтэниие хинамжада оруулха хатуу шанга хууляар барихада зохисотой.

Хоёрдохёор, хадьхатажа бузарһан хүнүүдтэ туһалхые оролдожо, отолхо, ханаха мэтын шэрүүн арга хэрэглэдэг. Заһал уншажа аргалхые оролдобол, яама яра, хадьха гэхэ зэргын үбшэн саашадаа хоролхон һүжэрхөөр тэгүүлдэг тулань галаар хайраһантай адли шанга хэмжээн хэрэгтэй гэһэн удха энэ юм.

Гурбадахяар, зараса мэтэ үгэ дууламгай, сэдьхэл тэбшэхэ гэһэнэй удхань иимэ. Харша бодолтой ноёдто богоолшолуулха ушарай тудабашье, хэрзэгы зарлигынь бэелүүлжэ, уялгата хэрэгээ бүтээдэгшье һаа, эхэ хамаг амитанай туһада нангин ябадал энэ наһандаа үйлэдэхэдээ, арюун һайхан боди сэдьхэлдэ хүртэхэ гэһэн бэлэй.

Дүрбэдэхеэр, агуула мэтэ бата һууха гэдэгэй удхань иимэ. Сүмбэр агуула аймшагтай шанга һалхинай үлеэбэшье һаа, байраһаа багаханшье хүдэлхэгүй һууха. Энээн шэнги хурса бэлигтэй мэргэшүүл хорото дайсадай хара хэрэг үүдхэбэшье, харшалха үйлэдэнь дайрагдахагүй. Хүнгэхэн һэбшээ һалхинда модоной хөөбэри хиисхүүлһэн мэтээр мээхэй зөөлэн абари гаргадаг этэгээдэй аашые тоохогүй сэдьхэл абажа яба гэһэн захяа мүн лэ энэ бэлэй.

* * *

Бусадай боро гэрээ түшэглэн һуухада,

Бусадай эд зөөреэр амидаран ябахада,

Бусадай шамайе доромжолон баһаха сагта,

Бусадта эсэргүүсэжэ өөдэгүй зан бү гарга.

Энэ шүлэгэй тайлбари: үйлэ бүхэнэй удха танижа, ушар бүридэ хэрэглэжэ шада.

Ринчен НОМТЫН

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>