ТҮҮХЭҺЭЭ

ШАЖАНАЙ ДЭЛГЭРЭЛГЭ, ХҮГЖЭЛГЭ

Манай ээрын урда, 6-5 зуун жэлдэ, 623-544 онуудта, Энэдхэг ороной хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн Ашока Буддын һургаалнуудай тала баригшадай тоодо орожо, Буддын шажаниие бүхы Энэдхэг ороной шажан болгожо баталһан байна.

Император Ашокын заабаряар орон соогуур шажанда хабаатай барилганууд ехээр хэгдэнэ, наймаашадай хамбынуудай ашаар Энэдхэг оронһоо гаража, Дунда, Түб, Зүүн- Урда Азиин, Алас-Дурнын орон нютагуудаар дэлгэрнэ. Тэрэ гэһээр Буддын шажан хүгжэһөөр хүгжэжэ, хэдэн һалбаритай бүхэли ехэ эрдэм боложо тодорһон байха юм. Эдэ орон нютагуудаар дасан, дуган болон субарганууд олоор баригдажа, тэдэ нютагууд соёлой ехэ түбүүд боложо тодорно.

Буддын шажан дэлгэржэ, хүсэндөө ороод байхадаа, дэлгэрһэн тэрэ орон нютагуудаа политическэ, соёлой, эрдэмэй ехэ түбүүд болгоһон, тэдэ орон нютагуудаар гүрэнэй байгуулга, барилга, соёл, эрдэмэй һалбаринууд тон ехээр хүгжэһэн байха юм.

Буддын шажан үнэндөө айхабтар ехээр хүгжэһэн, хүн түрэлтэнэй ажабайдалда горитой нүлөө үзүүлжэ байдаг, тэрэнэй бүхы асуудалнуудта харюу үгэжэ шадаһан, тон гүнзэгы мэдэсэ гээд тодорһон байна.

Буддизмын һалбаринуудта уран зохёол, зурхай, уран зуралга, архитектура, философи, түүхэ, хүгжэм, эмнэлгэ болон бусад хүнэй ажамидаралда хабаатай бүхы асуудалнууд тон һайнаар шудалагдаһан, хэрэг дээрэ бэелүүлэгдэжэ байдаг юм.

Буддын шажан гээшые бүхы талаһаань абажа хараха болобол, бэшэжэ захадань гарашагүй, хэдэн боти номууд болохо ёһотой. Тиигээдшье эрдэмтэд энэ асуудалаар һонирхоһоор үнинэй, мүнөө һонирхоһон асуудалнуудтаа харюунуудые олохонь хүнгэн болонхой.

Мүнөө үедэ бүхы дэлхэйн Буддын шажантаниие Далай-лама толгойлжо байдаг. Нэгэ Далай-ламын наһа барахада, түрэлыень бэдэржэ олоод, ээлжээтэ Далай-ламаяа шэрээдэнь һуулгадаг, тиигэжэ нэгэ шэлэгдэһэн Далай-лама бүхы наһаараа Буддын шажантаниие толгойлжо гарадаг юм. Мүнөө ХІV Далай-лама Данзанжамса бүхы дэлхэйн Буддын шажантаниие хүтэлбэрилжэ, толгойлжо байдаг.

БУДДЫН ШАЖАН БУРЯАДТА

Ивалгын дасан. С. Конечныхын гэрэл зураг

Манай Буряад орондо дэлгэрһэн буддизмые Түбэдэй, Махаянын буддизм гээд нэрлэдэг. Энэ шажан эндэ гол түлэб XVIII зуун жэлһээ XX зуун жэлэй эхин болотор дэлгэрһэн, тиихэдээ тэрээнһээ урид энэ дайдаар байһан харын шажанһаа нилээд ехэ хубииень бэедээ шэнгээжэ тогтонижоһон юм. Буддын шажанай Буряадта дэлгэрһэнэй хойшолон гэхэдэ, буряадуудай дунда монгол, түбэд бэшэлгэ, тиихэдэ саг тоогой бэшэг дэлгэрээ. Бүри XVII зуун жэлээр Байгалай зүүн тала руу гараһан ородуудай эндэхи буряадуудай Буддын шажанда һүгэдэжэ байһан ушарнуудай дайралдадаг байһые анхарһан баримтанууд бии.

Тиигэжэ үни холын түүхэтэй буддын шажан Буряад орондо дэлгэрхэдээ Зүүн зүгэй оронуудай (Энэдхэг, Түбэд, Монгол, Хитад) заншалнуудай, соёлой, хэлэ бэшэгэй дэлгэрхэ ябадалда горитой нүлөө үзүүлһэн байха юм.

1712 ондо Монголдо сэрэгэй үймөөнэй болоходо, 100 монгол, 50 түбэд ламанар Байгалай зүүн хажуугай нютагууд руу орожо ерэһэн, тиигэжэ манай нютагта Буддын шажанай дэлгэрхэ ябадал энэ ушараар ехэ түргэдэһэн гэгдэдэг. Росси Хитад хоёрой хоорондо хилэ тогтоогдоһон 1727 ондо Буддын шажан Буряадта хүсэд дэлгэрэнхэй, арад зоной ажабайдалда горитой нүлөө үзүүлдэг болоһон байгаа.

Үнгэрһэн зуун жэлэй түрүүшын хахадта (1930 гаран онуудаар) Буряад дайдын бүхы дасан дугангууд хаагдажа, задалагдажа, һандаргагдажа һалаһан байгаа. Дасангуудай ламанар тушаагдажа, түрмэ, шорондо хаягдажа, зариманиинь баруун, хойто зүгүүдэй модо үйлэдбэринүүдтэ ябуулагдаһан, ехэнхи ламанарынь тиишээ хосорһон, үсөөхэн лэ зон эрьежэ ерэһэн юм.

Мүнөө үедэ Буддын шажан Росси дотор һэргээгдэжэ, дасан дугангууд шэнээр баригдажа, шэнэ шатадаа гаранхай, хүгжэжэ байна.

Россиин Буддын шажантанай түб манай Улаан-Үдэдэ, урданай баян түүхэтэй Ивалгын дасанда Хамбын хүреэн, тэндэ Буддын шажанай Дээдэ һургуули ажаллажа байдаг.

Үхибүүд, шажанда, бурханда мүргэхэ гү, али болихо тухай идхалгын ябадал хэжэ болодоггүй юм, мүргэхэ, болихо өөрын дуранай, сэдьхэлэй. Бурхан гээшэ үндэр бодолтой, арюун сэбэр һанаатай хүн бүхэнэй зосоонь байдаг юм, тэрэ бурханаа хүндэлжэ ябаһан хүн хэзээдэшье замһаа төөридэггүй байха.

Николай ШАБАЕВ