САРТУУЛ БУРЯАДУУДАЙ ШАЖАН МҮРГЭЛ

XVIII зуун жэлэй дундуур буддын шажан Буряад орондо дэлгэржэ эхилһэн намтартай. Мүн үшөө 1600 гаран ондо Монгол орондо буддын шажан дэлгэржэ эхилһэн байгаа ха. Тэрээнһээ хойшо зуугаад жэлэй үнгэржэ байхада, Монгол, Түбэд оронһоо буддын шажанай ламанар ерэжэ, Сэлэнгын баруун нютагуудаар эшэгы гэр табижа, бурханай ном уншажа, мүргэл эхилһэн юм. 1736 ондо түбэд лама Лобсон Ранжамба гэдэг Зэдэ мүрэнэй хойто бэедэ гаража, Бургалтай, Гэгээтэй, Үчөөтэй, Борьёо нютагуудта эшэгы гэрнүүдые барюулжа, Бурхан багшын номнол табижа, мүргэл хэһэн байха юм. 1740 гаран ондо сонгоол угсаатанай лама Түбэдэй ехэ хотодо 7 жэл һуража ерээд, түбэд номой эрдэмтэн, «Пандидаа» гэһэн нэрэтэй боложо, дээдын эрэмбэ зүүжэ, 1740 ондо Сүхэ голой эрьедэ Хилганата гэжэ нютагта түрүүшын дасан-дуган барюулһан гэдэг. Тиигээд хоёрдохи дасан Галуута нуурай эрьедэ 1741 ондо барюулһан юм. Тэрэ лама Заяев Дамба-Даржаа хадаа эгээл түрүүшын бандида хамба нэрэ зэргэтэй боложо, Галуута нуурай (Хүл нуурай) дасанда һууһан юм.

1766 ондо России гүрэнэй 2-охи Екатерина хатанай зарлигаар Заяев Дамба-Даржаа хадаа Буряадай буддын шажанай бандида хамбаар баталагдажа, жэлэй 50 түхэриг салин абадаг болоһон гэхэ.

1740 гаран онуудта Зэдын сартуул нютагуудта модон дугануудые барижа, хурал, мүргэл хэжэ, хубарагуудые хамбын хүреэндэ һургажа, нютагай ламанартай боложо эхилээ. 1774 ондо Зэдын сартуулай Дэрэстэй нютагта түрүүшын дасан баригдажа, «Лхүндүб Джидлин» гэжэ нэрэтэй, Жамсаран сахюуса тахилгатай, 17 һүмэтэй, баталгатай 11 ламанартай, 5161 мүргэлшэдтэй байһан юм. 1805 ондо сартуул Булагай дасан баригдажа, «Гэндэн Мүнцэглин» гэжэ нэрэтэй, Лхама һахюуһа тахидаг, 4 дугантай, баталгатай 5 ламанартай, 3509 мүргэлшэдтэй һэн ха. Мүн 1805 ондо Үчөөтэйн табангууд нютагта дасан баригдажа, «Дэчин Рабжаалин» гэжэ нэрэтэй, Жамсаран һахюуһан тахилгатай 4 дугантай, баталгатай 4 ламанартай, 1236 мүргэлшэдтэй болоһон гэхэ.

1831 ондо Гэгээтэй нютагта ехэ дасаниинь баригдажа, «Дамба Бранвклиги» гэжэ нэрэтэй, Жамсаран сахюусан тахилгатай, 4 һүмэтэй, баталгата 4 ламанартай, 1117 хүдөө мүргэлшэдтэй байһан гэдэг. Тэрэ дасанай баригдажа байха үедэ баталгатай ламанарай үсөөншье һаань, хүдөө ламанар нилээд олон байһан гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

1890 гаран оной үеэр эгээл ехэ мүргэлтэй, эгээл олон ламанартай, эгээл ехэ хүреэтэй сартуул дасангуудай голынь Гэгээтэйн дасан байһан гэдэг. Гэгээтэйн хүреэ арба гаран дасан-дугантай, 300 гаран ламанартай, 80 тохой Майдартай, хоёр ехэ цамтай байһан юм. Гэгээтэйн хүреэгэй гол юумэниинь цогчон дасан гээшэ. Алтан 3 ганжартай, алтан дээбэритэй, алтан 3 хонхотой, сайн цагай мянган алтан бурхадуудтай һэн гэхэ. Тэрэ дасан соо ганжуурай 118 боти, данжуурай 225 боти хадагалаатай байдаг бэлэй. Жэшээлбэл, баас нэгэ ботинь 480 гаран хуудаһатай, эрдэниин зүйлэй алтан шэрэнүүдээр барлагдаһан байгаа. Нэгэ бүлэгынь «Буянта хаан хүбүүнэй туужа» гэжэ нэрэтэй һэн. Тэрэнь монгол хэлэн дээрэ оршуулагданхай юм һэн гэхэ.

Цогчон дасанай баруун хойнонь Майдарай дуган оршодог һэн. Зэд-гууляар хэгдэһэн 80 тохой Майдар тэрэ дуган соо байгаа. Майдар бурхан 2 шабинартаяа бүхы дуганиие эзэлээд һуудаг һэн гэхэ. Майдарай нюурынь дээдэ үүдээр харагдадаг бэлэй. Майдар бурханай нэгэ хурганиинь нэгэ хүнэй зэргын байгаа. Тиимэ томо Майдар бурхан тэрэ үедэ манай Монгол, Буряад оронуудта үсөөн байгаа хаш. Майдарай дуганиие тойроод 108 мааниин хүрдэнүүд табяатай һэн.

Гэгээтэйн хүреэндэ «Дэбаажан», «Ганданшангад» гэжэ хоёр ехэ һайхан дуган бии һэн.

Гэгээтэйн хүреэн Чойрой хуралтай юм һэн гэдэг. Тэрэ ехэ дасан соо чойро хуража, хубарагуудые арбаад наһатайһаань номдо (философидо) һургажа, дунда һургуулитай болгожо, гэбшын дамжаа табюулжа, гэбшэ зиндаатай болгодог байгаа. Гэбшэ гарабал, саашадаа өөрөө номоо үзэдэг боложо, ехэ зиндаатай багшанарта шаби орожо, эрдэмээ дээшэлүүлжэ, габжын зиндаа абаха гэжэ оролдохо. Саашадаа һаарамба, дооромбо болодог байгаа. Тиимэ эрэмбэтэй болоходоо, эрдэмэй ухаа шэнжэлэгшэ эрдэмтэн гэгдэдэг байһан юм. Мүн Гэгээтэйн дасанда эмшэнэр, гүрэмшэнэр, жоодшонор, жадхашад гэхэ мэтын мэргэжэлтэн, эди шэди ехэтэй ламанар нилээд олон бии һэн гэхэ. Тиимэ мэргэжэл абахын тула Түгэд, Энэдхэг, Лабрин-шуу гэхэ мэтын оронуудта ошожо, хэдэн жэлдэ һуража, эрдэмэй хүсэ шадалые абажа, мэргэжэлтэй боложо ерэдэг байгаа. Жэшээлбэл, лүйжэншэнэр хадаа һүниин сагта хүнэй хүүр дээгүүр ябажа, лүйжэнгөө табижа, хүнэй һүнэһые зайлуулжа, хүмүүнэй түрэл олгуулдаг. Муу түрэлтэй гү, али шүдхэр, үхэдэл, шолмос гэдэгүүдһээ зайлуулха ушартай һэн.

Гэгээтэйн дасанда тиимэ мэргэжэлтэй лүйжэншэ Жабы Чоен гэжэ габжа лама байһан юм. Мүн Булагай дасанда Занданай Очиржабай Данзан-Еши гэжэ лүйжэншэ бии һэн гэхэ. Тэрэ лама хадаа олон шүдхэр, шолмосые дараһан юм гэжэ арад зоной дунда зугаа ябадаг һэн.

Гэгээтэйн, Булагай дасангуудта бурханай цам болодог байгаа. Хори гаран бурханай хубсаһа үмдэһэн, шүрэ номи зүүһэн, һубад шүрөөр хэһэн шобогорхон аад, хара утаһан сасаг һанжуулһан малгайтай, духа, хасартаа түхэреэн харахан тэмдэгтэй бурханууд цамай хатар хэжэ, гоёхон наада харуулха, дуганайнгаа талмай дээрэ самнаха, сагаан эдеэ үлбэр хүн зондо тараажа, адис-аршаан хүртүүлдэг бэлэй. Дүйнхорой цам хабарай сагта болодог һэн гэхэ.

Ехэ цам гээшэ зунай дунда һарада үнгэргэгдэдэг байгаа. Тэрэ цамай хуралые хэдэн үдэр хурадаг юм һэн. Үдэшэ цамай «нинцан» гэжэ бүреэ бэшхүүр ехэ удаанаар татажа, дохёо-зарлал хэдэг бэлэй. Үүр сайха үедэ газааһаа «даль-чидба» бурхан заларжа, дасангай үүдээр ороод, «арчим» татажа (аманһаа улаан шуһа адхаха), сан хэнгэрэг, бүреэ бэшхүүрэй аялга доро цам эхилдэг һэн. Тэрэниие дотор цам гэдэг байгаа.

Цамай хурал дүүрэжэ, бүхы зон газаашаа гараха. Ламанар байра байрадаа һууха.

Ехэ цам боложо эхилхэдээ, арбан дошходһоо захалдаг һэн. Нэн түрүүн Жамсаран сахюусан хоёр шабинартаяа гараха. Тэдэнэй ороһоной удаа Жамсаран сахюусанай 8 дэтэг гэжэ томо хүбүүдынь гаража, цамаа хээд, дасандаа орохо. Тэдэнэй удаа 21 шамбаанар гэжэ бага хүбүүдынь 3 хушуун боложо, буга хушуу, буха хушуу, барас хушуу гээд, цамаа хэнэ. Тэдэнэр бултадаа улаан торгон хубсаһатай, улаан багтай, номин шүрэ зүүбшэтэй, гартаа элдэб зэбсэгүүдые бариһан ябадаг һэн.

Тэдэнэй һүүлээр Һама сахюусан, Гомбо сахюусан, Заманди, Чойжол, Гонгор, Намсарай, Ямандага, Очирбаани, Ногоон Дара-Эхэ, Сагаан Дара-Эхэ гэхэ мэтэ гараха. Дошхон бурхад Буга Буха хоёр гаража, ехэ түргэн бушуу цамаа хээд, сагаан эдеэ, хурууд, үрмэ юумые иишэ тиишэнь хаяжа үргөөд, дасандаа орохо.

Бүхы бурхадай цамаа хэжэ газаашаа гарамсаар, ламанар, сан хэнгэрэг, бүреэ бэшхүүрэй аялга доро сороо залажа, горломой саада тээ абаашажа, тэрэнээ шатаадаг ёһотой байгаа. Тэрэ ушарынь юуб гэбэл, дасан хүреэндэ гү, али орон нютагтамнай муу муухай, дайсад, үбшэн зоболон халдахагүй гэһэн һүдэг бэлэй.

Цам гээшэ тэрэ үедөө гайхамшаг гоё, һонин зүйлэй, хатар бүжэгэй наадан байһан юм. Тиимэ цамые харахаяа хүн зон хаана яанаһаа сугларжа, эгээл һайхан хубсаһаяа үмдэжэ, эгээл гоё зүүбшэеэ зүүжэ, эгээл һайн мориёо унажа ерэдэг һэн гэхэ.

Гушаад оной үеэр дээрмэшэд шэнгеэр аашалһан шэрүүн хэрзэгы зонхилогшод бии болоод, элинсэг хулинсагайнгаа бүтээһэн алтан зөөриие эбдэжэ, һандаажа, үгы хээ бэлэй. Тэрэ гэһээр 60 гаран жэл үнгэршэбэ.

Һүүлэй хэдэн жэлэй үедэ хубилган шэнэдхэлгын дулаан нүлөө доро хүн зон үнэн болоһон юумые ойлгожо, хуушанайнгаа соёл болбосоролые һэргээжэ байна бэшэ гү? Буряад нютаг бүхэндэ мүргэлшэдэй, һүзэгшэдэй бүлгэмүүд тогтожо, дасан дуганаа һэргээхэ хүдэлөөнэй хаа-яагүй эхилһэниинь мэдээжэ.

Түрүүшын шэнэ дасан Зэдэдэ нээлгэдэ хүдөө нютагуудһаа 2000 гаран хүн зон сугларжа, бурханай мүргэлэй ехэ найр болоһон юм.

Хонгор уулын үбэртэхи шэнэ дасанай арамнайе хараад, түрүүшынхиинь түүхэтэй сасуулан жэшээлхэдэ, ехэл һонин гээшэ ха. Тэрэ үеын ажабайдалые мүнөөнэй залуушуул муугаар лэ мэдэдэг. Тэрэ сагта тиимэ гоё һайхан дасан хүреэ ямар аргаар бүтээдэг юм һааб даа гэжэ мэдэхын тула урданай түүхые һайн шудалха хэрэгтэй болоно.

Тимофей МЕНЖЕГИЙН