ПУРАН БХАГАДАЙ ГЭГЭЭРЭЛГЭ

Радьярд КИПЛИНГ

РАССКАЗ


Радьярд Киплинг (1865 — 1936)

Урда сагта Энэдхэгтэ нэгэ хүн ажаһуугаа һэн ха. Тэрэ хадаа оронойнгоо баруун-хойто зүгтэ оршодог нэгэ яһала бэеэ даанги уула хадата үндэр нютагай түрүүшын министр байһан юм. Энэ хүмнай тон ехэ уг изагууртай брахмануудай кастаһаа гараһан байба. Эсэгэнь Энэдхэгэй ордоной дэргэдэхи үндэр тушаалта баяшуулай дунда мүн лэ гүрэнэй үндэр тушаалтай һэн. Харин юумэн гээшэ ходо хубилжа байдаг гэжэ Пуран Дас эртэнһээ ойлгоһон байба. Ажабайдалдаа амжалта туйлаха гээ һаа, англичанинуудтай һайн байха, алибаа юумэндэ тэдэниие дууряагаад байбал дээрэ гэжэ мэдэһэн байна. Тиигэбэшье мүн раджагайнгаа хайрада хүртэхэ ёһотой. Энэ байдалайнгаа хүшэршье һаань, түбшэн, шэгүү зантай залуу брахман доро зүрхэтэйгөөр урагшаал дабшажа, алхам алхамаар өөдөөл үндыжэ, түрүүшын министр болотороо үндэр тушаалай түлөө эрмэлзэбэ. Энэ хэрэгтэнь Бомбейн университедтэ олоһон һургуулинь ехэтэ туһа хүргэбэ. Мүнөө Пуран Дас өөрынгөө захирагша махараджаһаа үнэн дээрээ үлүү засаг бариха болобо ха юм.

Англичануудта, тэдэнэй түмэр харгыда, телеграфта этигэлгүйгөөр хандадаг үбгэн раджа наһа бараба. Тэрэнэй уг залгаһан хүбүүн Пуран Дасые бэедээ дүтэлүүлбэ. Энэ залуу раджа англичанин багшатай байба ха юм. Тиин хоюулан басагадай һургуули, харгынуудые, түлөөһэгүй аргын газарнуудые бии болгобо. Хүдөө ажахын зэр зэмсэгүүдэй выставкэнүүдые эмхидхэдэг болобод. Жэл бүри «Княжествын заршам ба энхэ байдалай ургалта» гэһэн Хүхэ ном хэблэн гаргадаг болобо. Энэдхэгэй засаг толгойлогшод, гадаадын министерство энэ хэрэгтэнь ехэтэ баярлаба. Үсөөхэн лэ княжестванууд Англиин зааһан замаар урган ябаха дуратай байгаа ха юм. Англичануудта туһатай юумэн азиадуудта дабхар туһатай байха гэһэн Пуран Дасай бодомжые олохон тайжанууд дэмжэдэггүй байба. Харин мүнөө манай түрүүшын министр хаанай орлогшотой, губернаторнуудтай, тэдэнэй орлогшонортойнь, миссионернүүдтэй, морёор ябаха дуратай олон английска офицернүүдтэй Энэдхэгээр урагша хойшоо зайжа, зондо ухаа заадаг аяншадтай хани халуун харилсаатай болобо. Сүлөөтэй сагтаа Пуран Дас англиин ёһоор эм баридаг ба ажаүйлэдбэри эрхилдэг зондо стипенди томилдог һэн. «Пионер» гэһэн Энэдхэгэй тон томо газетэдэ өөрынгөө захирагша махараджагай үйлэ хэрэгүүдые ойлгуулан статьянуудые бэшэдэг байба.

Нэгэтэ Пуран Дас гүрэнэй хэрэгээр Англи ошохо болоод, тайлга тахигшадта ехэ мүнгэ үргэхэ болобо. Юундэб гэхэдэ, ямаршье ехэ дээдэ изагуурта брахман байбашье, далай гаталхадаа өөрынгөө кастын шанарые алдаха зэргэгүй ха юм.

Лондондо Пуран Дас олон янзын томо томо нэрэтэй түрэтэй хүнүүдтэй танилсаба. Олон юумэн тухай хөөрэлдэбэшье, үшөө үлүүгээр юумэ хаража, мэдэжэ абаба. Томо томо университедүүд Пуран Даста хүндэлэлэй нэрэ зэргэнүүдые үгэбэ. Энэдхэгэй олониитын хубилалтанууд тухай тэрэнэй ендэрһээ хэлэһэн үгэнүүд, англичанкануудтай эхэнэрэй үдэшын гоё хубсаһан тухай хөөрэлдөөнүүд бүгэдэнэй зүрхэ сэдьхэл татаба. «Иимэ дура татамаар хүн манай дунда үшөө үзэгдөөгүй юм!» — гэжэ тэдэ нэгэн дуугаар шиидхэбэд.

Тэрэ алдар сууда гаранхай Энэдхэгээ бусажа ерэбэ. Хаанай орлогшо өөрөө Энэдхэгэй Томо Мүшэ барюулхаяа ерэбэ. Тэрэнь сулгы эрдэниин шулуугаар, эмаль ба лентэнүүдээр шэмэглэгдэнхэй. Ехэ баяр ёһололой үедэ үхэр буунуудай абяан доро Пуран Дасые Энэдхэгэй орденой кавалер болгобо. Тиин мүнөө тэрэнэй нэрэ сэр Пуран Дас, К. О. И. И. гэжэ бэшэгдэдэг болобо.

Тэрэ үдэшэ хаанай орлогшын ордон соо хоол барижа һуухадаа тэрэнэй хэлэһэн харюу үгэнь одоо ямарханшье англичанинай хэлэһэн үгэһөө үлүү гоёор бултанда сэгнэгдэбэ.

Нэгэ һара үнгэрбэ. Ааяма халуун город соо урданайнь аажам тэнюун байдал жэгдэрбэ. Гэнтэ Пуран Дас ямаршье англичанинай толгойдо орохогүй хэрэг хэжэрхибэ. Тэрэ хара зоной дунда үгы болошобо. Тэрэнэй эрдэниин шулуугаар шэмэглэгдэһэн орден, хүндэлэлэй нэгэ зэргэ хуу баран Энэдхэгэй засагта бусаагдаба. Тэрэнэй бэелүүлжэ байһан гүрэн түрын асуудалнууд мүнөө ондоо министртэ даалгагдаба.

Харин энэ ушар тайлга тахигшадые, арад зонииешье гайхуулбагүй. Энэдхэгнай имагтал тиимэ өөрсэ заншалтай орон ха юм даа. Хүн бүхэн өөр өөрын бодолтой. Хэншье хэнһээшье тоосоо нэхэжэ байхагүй. Иигээд лэ сэр Пуран Дасай үндэр ехэ тушаалһаа буугаад, гоё һайхан ордоноо орхижо, засаг бариха үүргэһээ арсажа, бадар хэхэ аяга абаад, шабиин шара хубсаһа үмдэжэ, даяанша болон гарахадань, нэгэшье хүн гайхабагүй. Эртэ урдын заншалай ёһоор, тэрэ түрүүшын хорин жэл — шабяар, хоёрдохи хорин жэлынь — зэбсэг гартаа баряашьегүй һаа, сэрэгшээр, харин гурбадахи хорин жэлынь гэрэй эзэн ёһоороол байха ха юм. Эд зөөришье, хуули засагшье баряа, үндэр ехэ хүндэдэшье хүртөө, олон газараар ябаа, арад зониие үзөө. Орон нютагтаашье, хари хүйтэн газарташье — хаанашье хүндэ ямбада хүртэжэ ябаа. Харин мүнөө эдэ бүгэдые хэрэггүй болоһон дэгэл мэтээр һэгсэржэ хаяба ха юм.

Тэрэнэй хүл нюсэгэн, ангай арһа хэдэрһэн, зэд барюултай таяг һугабшалһан, гартаа кокосой һамарай хальһаар хэгдэһэн бадар хэхэ аяга баринхай городой үүдээр газаашаа гаража ябахадань, орондонь орогшо шэнэ министрэй ёһололдо зэдэлһэн үхэр буугай абяан дуулдаба. Пуран Дас толгойгоо дохибо. Тиимэл даа, тэрэ сагынь үнгэрэн үнгэрөө. Тэрээндэ шаналалшье, голхоролшье үгы. Үнгэрһэн байдалынь бүүр-түүр зүүдэн мэтэ һанагдан, тэрэнэй сэдьхэлые халташье зобообогүй. Мүнөө тэрэ саньяси — гэргүй зайгуул гуйраншан. Эдихэ хоолынь — хүнүүдэй үргэл. Теэд энэдхэг хүн гансашье лепёшкотой байбал, тайлга тахигшадтай, гуйраншадтай хубаалдаха ха юм. Урданьшье тэрэ мяха эдидэггүй байгаа, загаһашье үсөөн эдидэг һэн. Олон жэлэй туршада Пуран Дас мянга мянгаар ехэ мүнгэ барижа байхадаашье, өөртөө имагтал табан фунт гэхээр мүнгэ үлөөдэг һэн. Тэрэ одоо алдар суугайнгаа оройдошье гараад байхадаа шууяагүй, амгалан байдалда байхаяа хүсэдэг һэн. Мүнөө тэрэнэй урда ута сагаан нюсэгэн хүлнүүдэй мүрөөр дүүрэн тооһотой харгы, тэрээгээр аалихан һубарижа ябаһан олон зон. Фигын модон доро үдэшын боро хараанда һууһан зоной дундаһаа гараһан гашуун утаанай үнэр Пуран Дасай хамарыень сохибо.

Мүнөө тэрэнэй һанаан хүсэлдөө. Гурбахан үдэрэй турша соо тэрэниие эгээлэй гуйраншанһаа илгаруулхын аргагүй болоо һэн. Түрүүшын министр байһан Пуран Дасые Индиин миллион гуйраншадай дунда бэдэрэнхаар, далайн оёортохи элһэ бэе бэеһээнь илгаа һаа дээрэ болоод байба.

Үдэшэндөө ангайнгаа арһа дэбдижэ, хаанашье һаань — багахан дугангуудташье, гэгээн Калын шабар сүмын дэргэдэ йогуудаар хамта, заримдаа бишыхан тосхонуудай газаа унтадаг һэн. Тосхоной үхибүүд гэртэхинэйнгээ бэлдэһэн хоол тэрээндэ асаржа үгэдэг бэлэй. Тэрэнэй бэлшээриин газарта нариихан зомгоолоор гал аһаагаад һуухадань, унтаатай тэмээнүүд сошон һэридэг бэлэй.

Пуран Дас гэхэ гү, али тэрэнэй мүнөөнэй нэрэ Пуран Бхагат болонхой. Хари гү, али нютагай газар, холын гү, али дүтын хүнүүд — мүнөө тэрээндэ хуу адли байгаа. Тиигэбэшье тэрэнэй хүлнүүд өөһэдөө хойто зүг барин ябадаг һэн. Урдаһаа — Рохтака, Рохтакаһаа — Карнал, Карналһаа — Саманын һандархайнууд, саашаа хатанташаһан Гхаггар голой һабаар дээшээ дабшана. Тиин нэгэтэ тэрэнэй урда Гималайн хадануудай хараа бараан харагдашаба. Эндэ Пуран Бхагат миһэд гээ һэн. Эхэнь алдар суута раджпут угһаа гараһан Кула нютагай басаган байгаа ха юм. Хадын бүхы зондол тэрэ ямараар саһан оройнуудаа һанагша һэм. Хэрбэеэ шинии шуһанда хадын хүнэй шуһанай бишыханшье дуһал оролсобол, наһанайшни эсэс болотор тэрэшни түрэһэн хизаар тээшэшни уряалхал.

— Тэндэл, — гэжэ Пуран Бхагат Симл хадын нюрган руу эрьелдэн, долоон зулатай дэнгэй һуури шэнги кактусуудые харан хэлэбэ, — тэндэл би байрлажа, үнэн бодото шанар олохоб.

Тиин тэрэнэй Симл тээшэ харгыгаар дугшахадань, хоёр шэхэндэнь Гималайн һэрюун һалхин шууян байгаа һэн.

Һаяхан лэ энээгүүр тэрэ ехэл һаахагараар ябажа үнгэрһэн юм. Тэрэниие хуягуудай даршаан, хангираан доро морин сэрэгэй харуул үдэшөө бэлэй. Тиихэдэ Пуран Дас хаанай орлогшые бараалхаха гэжэ ябаһан юм. Ехэл удаан Лондоной хани нүхэд тухай, Энэдхэгэй зоной ажабайдал тухай хөөрэлдэһэн юм. Харин мүнөө Пуран Дас хэнииешье бараалхахагүй. Тэрэ Мал-роудай парапет түшөөд, мүнөө урдань нэмжыһэн талые һайхашаан хаража байба. Мусульман-полициин ерээд, хүнүүдэй ябадалда һаалта хэжэ байһыень ойлгуулхадань, доро дохин холодобо. Пуран Бхагат Хуули ямар сэнтэйб гэжэ мэдэхэ байгаа. Өөрөөшье өөрын Хуули бэдэрһэн гээшэ.

Тэрэ саашаа дабшажа, һүни болотор Симлдэ хүрэжэ хонобо. Чхота Симл дэлхэйн заха гэжэ хэлэгдэхэ юм. Харин Пуран Бхагадай замынь эндэһээл эхилбэ.

Пуран Бхагат Гималай-Түбэдэй харгыгаар алхална. Динамидаар тэһэлэн гаргаһан уйтахан зүргөөр, хадын хабшал дээрэ мянган фут тухай үлгэгдэнхэй бревно тулгууритай харгыгаар, нэгэ гэхэдээ дулаахан шиигтэй дүлии балай хүнхэр газараар, үгышье һаа үндэр ногоотой хадын ташалангаар, мүн шиигтэй харанхы ой соогуур мододой дундуур горгол шубуудай хашхараан доро алхална. Тэрэ ябадалдаа нохой дахуулһан түгэд хонишодые хараа. Зайгуул модошодшье, Түбэдһөө Энэдхэг зориһон нэмэргэдээ орёолдоһон ламанаршье замдань дайралдана. Заха холо оршодог бишыхан княжествануудай алаг понинуудые унаһан элшэнүүд гүйлгэлдэн гараха юм. Тиигэжэ байтар нэгэ хэдэн хазаар моритон — өөрынгөө дахуулнуудтай раджа айлшалхаяа зориһон хэбэртэй хатаралдан үнгэрнэ. Харин заримдаа бүхэлиин сагаан үдэр соо гансал газар онгилжо байһан хара баабгайн хэрхирээн дуулдаха юм.

Пуран Бхагат замайнгаа эхиндэ орхижо гараһан ажабайдалайнгаа шууяа хүүеэе үшөөл шэхэндээ дуулаһан шэнги байдаг бэлэй. Харин Матинийскэ дабаа дабаад байхадаа, Пуран Бхагат ори гансаараа үлэһэнөө мэдэрбэ. Бодолгодо хатан, газар гэтэн, тэнгэриин дуулимда дэгдэхэеэ байһан юумэндэл тэрэ алхална. Нэгэтэ үдэшэлэн Бхагат урда тээнь үзэгдөөгүй үндэр дабаанай оройдо гараба. Хоёр үдэр соо ябажа энэ дабаа дабахадань, мундаргын саһан оройнууд харагдашаба. Таби гаран модо зайда байгаашье һаа, арбан таба — хорин фут үндэртэй хаданууд шулуу шэдээл һаа хүрэшэхөөр шэнги байһандал үзэгдэбэ. Хадын хотогор үдхэн хара ойгоор хушагданхай. Тэндэнь ехэнхидээл гималайн хуша, мүн баһа нарһан, черешни, зэрлиг тоһото модон, грушанууд ургана. Тэдэ мододой хоорондо үни орхигдоһон Кали бурханай һүмэ байба. Кали гэхэ гү, али Дурага гэхэдэш болоно, харин заримдаа Шитала гээдшье энэ бурханһаа зон хара нүрөө аргалхыень гуйдаг байгаа.

Пуран Дас сэбэрхэнээр шалыень хамаба. Ирзайн байһан бурханай дүрсын урдаһаа харан миһэд гэбэ. Тиин һүмын ара таладань шабараар багахан ушааг хээд, ангайнгаа арһые һая хухалуулһан нарһанай мүшэрнүүд дээгүүр хаяад, зэд барюултай тулгуураа һуга дороо зохидоор тааруулжа табяад, амархаяа һууба. Хадын шанха доошоо ороһыень тэрэ хараба. Мянга хахад фут доро, тэрэнэй эгсэ ташаланда бишыхан тосхон няалдашаһан мэтэ үзэгдэбэ: шабар оройтой набтархан шулуун гэрхэнүүд элихэнээр харагдаба. Хажуугаарнь, хадын тэбсэг дээгүүр хэдэрһэн фартугууд шэнгеэр бишыхан полинууд табсантан харагдана. Мэлигэр түхэреэн шулуун тээрмэнүүдэй хоорондуур үхэрнүүд бэлшэнэ. Дээрэһээ харахада, тэдэ сохонуудтал адли. Хадын хүнхэрэй эгсэ эрье руу харахадань, зуун фут тухай үндэр нарһан ой набтархан бургааһад шэнгеэр харагдаха юм. Захагүй үргэн хүнхэр соогуур шуумараар ниидэжэ ябаһан бүргэдые Пуран Бхагат хараба. Тэрэнь замайнгаа хахадтаньшье хүрэнгүй, харагдахаяа болишобо. Хүнхэр дээгүүр эндэ тэндэ ута нариихан үүлэнүүд татаатай. Хадын ташаланда аһалдаад, дээшээ дэгдэн, дабаан дээрэ хайлашаһан мэтэ үгы болошоно.

— Эндэл би амар заяагаа олохоб, — гэжэ Пуран Бхагат өөртөө хэлэбэ. Хадын зондо хэдэн фут үндэртэ гараад буухань юуншье бэшэ ааб даа. Тиин тосхоной зоной орхигдоһон һүмэһөө утаанай гарахые үшөө һайнаар обёороогүй байтар, тосхоной тайлга тахигша танигдаагүй хүниие амаршалхаяа хүрэжэ ерэбэ.

Мянга түмэн зониие һүгэдүүлжэ һураһан Пуран Бхагадай нюдые харахадаа, тэрэ юушье һурангүй бадар хэдэг аягыень абаад, тосхоноо бусашаба.

— Одоошье эндэмнай гэгээн хүн бии болобо. Наһаараашье тиимэ хүниие хараагүйб. Сагаан шарайтай, тала газарһаа ерээ хаш. Брахмануудай дундаһаа түрүүшын Брахман байлтай...

— Тэрэниие ши эндэ үлэхэ гэжэ һанана гүш? — гэлдэн, эхэнэрнүүд тон амтатай эдеэ Бхагадта бэлдэхэеэ түхеэрбэд.

Хадын зон эдеэндэ эрилтэ багатай. Тиимэшье һаа, гэршүүхын, обёосой, ешмээнэй талхаар, маисаар, рисээр, хадын горхоной загаһаар, халуун үбһэ, зүгын тоһо ба шара имбирь хэрэглэн, яһалал амтатай эдеэ бэлдэдэг.

— Эндэ үлэхэеэ һанабалтнай, бадар хэхэ шаби хэрэгтэй гү? Хүйтэн болоходо, дулаан нэмэргэ бии гээшэ гү? Эдеэн хэр амтатай байбаб? — гэжэ тайлга тахигша асарһан эдеэень Пуран Бхагадай эдиһэн хойнонь һураба.

Пуран Бхагат баяр хүргөөд:

— Эндэ үлэхэ гээшэ хаб, — гэжэ хэлэбэ.

— Танай харюу ойлгосотой, — гэбэ тайлга тахигша, — саньяси, аягаяа газаа хоёр һарюу үндэһэнэй хоорондо гаргаад табина бэзэт. Тэрээн соотнай хэзээдэшье эдеэн байха. Манай тосхонойхид, — гээд, тайлга тахигша Бхагадай нюур халта хитүүгээр хараба, — танай эндэ байрлаха болоһондо ехэ баяртай.

Энэ үдэр Бхагадай аяншалга дүүрэбэ. Тэрэ хүрэхэ газартаа хүрөө. Энэл аажам тэнюун дайдада хүрэхэ гэһэн табисууртай байба гээшэ.

Үе саг байшаһан шэнги. Һүмын үүдэндэ һуугаад, тэрэ мянга түмэ дахин бурханай нэрэ аман соогоо дабтаба. Амидыгаашье, үгыгөөшье, түгэс бодолтой хүншье байһанаа, али хадын, үүлэдэй, һарюу бороогой, наранай элшын бишыхан нэгэ хубишье байһанаа тэрэ мэдэхэеэ болишобо. Байн байтараа энэ байгша бэеэ орхижо, дээшээ дэгдэн, ямар бэ даа нэгэ гайхамшагта, һанаанда ороогүй ойлгосын үүдэндэ хүрэжэ, тэрэ үүдэнэй халта нээгдэн байтар дахин лэ оршолондо баригдан, Пуран Бхагадай мүн бэе дахин бэелэн, һөөргөө байрадаа буушана хэбэртэй. Хүнэй бэе махабадай иимэл шанга байһыень тэрэ гашуудалтайгаар мэдэрнэ. Үглөө бүри дүүрэн аягань һүмын урдахи үндэһэнүүдэй хоорондо табяатай байдаг. Заримдаа тайлга тахигша, заримдаа Ладагай наймаашан хадын харгыгаар хүндөөр аахилан хүрэжэ ерэхэ. Ехэнхидээ эдеэ бэлдэһэн эхэнэр ерээд шэбэнэхэ: «Бурханһаа намда буян эрииш даа. Тэрэнэй һамган, тэрэ гээд хэлээрэй». Хаа-яахан энэ хүндэтэ хэрэгые ямар нэгэ һүбэлгэн хүбүүндэ даалгаха. Тиихэдэнь Пуран Бхагадай шэхэндэ тэрэнэй аягаяа табимсаараа гүйшэхэнь дуулдагша һэн. Пуран Бхагат нэгэтэшье тосхон буугаагүй. Тэрэ тосхониинь хүлэйнь үльмыдэ альган дээрэ дэлгээһэн мэтэ байна ха юм. Түхэреэн тоогууд дээрэ хүнүүдэй үдэшэндөө суглархыень харагша һэн. Ноб ногоохон рисэй ургажа эхилхые, маисай ягааран хүхэрхые, сагаа-ягаан гэршүүхын толбонуудые тэрэ адаглан харадаг байгаа. Сагайнгаа ерэхэдэ, шуһан улаан амаранта сэсэглэхэ. Тэрэнэй жэжэхэн үрэнүүд энэдхэг зоной масаглахынгаа үедэ эдидэг хоол болодог һэн.

Зунай саг үнгэржэ, намарай болоходо, айлай гэрнүүдэй орой сулгы тэбхэр алтан мэтээр харагдаха. Энэ хадаа зон маисай залаануудые хатаана гээшэ. Тэрэ доро эреэн торгоор оёжорхиһон шэнги жэгдэ бэшэ полинууд дээрэ хүнүүдэй зүгын үүр гаргаад, зүгын тоһо суглуулхые, рис хуряагаад сохихыень Пуран Бхагат харадаг. Энэ эгээ юунэй түлөө энэ бүхы юумэн хэгдэнэ гээшэб гэжэ тэрэ бодомжологшо һэн.

Энэдхэгэй ямаршье олон зонтой газарта хүнэй хүдэлэнгүй бүхэлиин үдэр һуубал, тэрэнэй хажуугаар шулуунай байһан юумэндэл элдэб адагуусад обёоронгүй гүйлдэн гараха. Харин энэ хүнды хизаарта Калиин һүмэ мэдэхэ зэрлиг ангууд ямар амитан эндэмнай бии болооб гэжэ мэдэхэеэ дары бии болобо. Тон түрүүн гималайн сагаан һахалтай томо һармагшад-лангуурнууд бии болобо. Тиин тэдэ аягатай эдеэень адхаад, аягыень шала дээгүүр мухарюулан үзэһэнэй һүүлдэ зэд барюултай тулгуурыень хазажа үзөөд, ангай арһан тээшэ ирзайн хараад, энэ хүдэлэнгүй һуугааша хүн манда хорогүй гээшэ ха гэжэ тэмдэглэбэ. Үдэшэндөө нарһанһаа һүрэжэ буугаад, альгаяа тодон эдеэ эридэг болобо. Һүүлээрнь уян нугархайгаар һүрэлдэн, дахин өөдөө абирагшад бэлэй. Тэдэ галыень тойроод дулаандань нааршаан һуугшад һэн. Галдаа түлеэ нэмэхэдээ Пуран Бхагат тэдэниие түлхин холо болгохо баатай бологшо бэлэй. Үглөөгүүр ехэнхидээ нэмэргэ доронь ямар нэгэн һаглагархан һармагшан хэбтэгшэ һэн. Харин үдэртөө тэдэнэй нэгэн зэргэлжэ һуугаад ехэл сэсэн, уйдхартай янзаар ажабайдал тухай аалихан «гэмэрэн», саһан оройнуудые гэтэн һуугша бэлэй.

Һармагшадай һүүлээр барасингх гэжэ европын һайхан буга шэнги аад, үшөө томо амитан ерэбэ. Тэрэ Калиин хүйтэн шулуун дүрсэдэ хилэн эбэрээ маажаха һанаатай ерээд, һүмэ соо хүниие харахадаа, хүлөөрөө дэбһээд абаба. Пуран Бхагадай хүдэлэнгүй һуухадань, аалихан дүтэлөөд, мүрыень үнэрдэбэ. Пуран Бхагадай хүйтэн альгаараа халуун эбэрыень эльбэхэдэнь, сухалтай амитан номгоржо, толгойгоо үрин байжа үгэбэ. Тиихэдэнь Пуран Бхагат болгоомжотойгоор эбэрэйнь узуурһаа зөөлэхэн арһыень хюһан абаба. Һүүлдэнь тэрэ буга эмэ нүхэрөө зулзагатайнь дахуулжа асарба. Тэдэнь саньясиин нэмэргэ жажалжа оробод. Ехэнхидээ буга харанхы һүни гансааран ерээд, ойн һамар эдигшэ һэн. Һүниин харанхыда тэрэнэй нюдэд ногоон галаар гэрэлтэн байгша бэлэй.

Һүүлээрнь хүдэри ерэбэ. Тэрэ тон лэ аймхай, бугануудай дунда бэеэр эгээл багахан амитан. Тэрэнэй шандаган шэхэнүүд һэргэг, өөдөө үргэгдэнхэй. Энээхэн толботой амитан һүниин харанхыда юундэ һүмэ соо гал носоноб гэжэ мэдэхэеэ һанаба ха юм. Галай дүлэнэй аниб-ониб гэһэн һүлэмхихэн гэрэлдэ бии болоходоо, тэрэ бугын хамартал морхогорхон хамараараа Пуран Бхагадай үбдэг үрэдэг һэн.

Пуран Бхагат бүгэдыень «дүүнэр» гэжэ нэрлэдэг бэлэй. Тэрэнэй «Бхаи! Бхаи!» — гээд ооглоходонь, тэдэнэрынь үдэртөө ой сооһоо гаража ерэдэг болобо. Барагар, этигэмжэгүй, сагаан үбсүүтэй гималайн хара баабгай Сона тэрэнэй хажуугаар хэдэн дахин үнгэрбэ. Теэд тэндэ һууһан хүнэй айнги бэшэ байхада дүтэлэн ерэжэ, өөрынгөө хуби хилээмэ, жэмэс эрин эрхэлдэг болобо. Үүр хираанаар Бхагат дабаанай нахидай тэг дунда гараад, ягаан толоной саһан оройнуудые эльбэн гарахые харагша һэн. Тэрэ нюрганайнгаа арада Сонын зөөлэхэн гэшхэдэл, эрхирээ дуулаха: харин тэрэнь баруун һабараа унаһан модоной доогуур һонирхон гудараад, эрхирэн ехэл түргөөр һөөргэнь татажа абадаг һэн. Заримдаа Бхагат ой соо сахариглан унтажа байһан баабгайе һэрюулжэрхигшэ бэлэй. Тэрэнь хоёр хүл дээрээ һүрэн бодожо, дайсандаа аһахаар бэлэн байтараа, өөрынгөө һайн нүхэрэй абяа танижа, номгорогшо бэлэй.

Даяанда һууһан саньясинууд амитадые гайхамшагта шэдеэрээ даран номгоруулаад, гартаа оруулна гэжэ зон һанадаг. Тэрэнь тоншье тиимэ бэшэ. Удаан саг соо гансашье хүдэлэнгүй, амитадай нюдэ харангүй тэдэнэй дунда һуухада, амитад тэрээнһээ айхаяа болишоно ха юм.

Тосхоной зон һүмын хажуугаар бугануудай һүүдэр, гоё һайхан үдөөрөө Калиин дүрсын урдуур ялагас гэһэн гималайн горгол шубуу, һүмэ соо үбдэг дээрээ һуугаад һамарай хальһаар наадажа байһан лангуурнуудые яһалал харадаг һэн. Зарим үхибүүд хабсагайн хоорондуур «дуу дуулажа» ябаһан Соные харадаг байгаа. Тиин тэдэнһээ айхагүй шэдитэ Бхагат тухай суу холо ойгуур тараа һэн.

Харин Бхагат өөрөө шэди тухай огто бодомжолдоггүй бэлэй. Юртэмсын амитан баран бүгэдэ нэгэ адли. Одоол энэ гайхамшаг зүйл. Энээнииел хүн ойлгоходоо, ямар юумэнэй тэрээндэ хэрэгтэй байһаниие мэдэхэ. Дэлхэй дээрэ ехэшье, доройшье юумэн гэжэ байхагүй. Энээниие Бхагат тон һайн ойлгоно. Тиигэхэдээл тэрэ үдэршье, һүнишье хамаг юумэнэй гол харгы олохо гэжэ оролдодог һэн.

Энэ байха саг соогоо Бхагадай үһэн мүрһөөнь доошоо болотороо ургашоо. Ангай арһанай хажууда шулуун хүнды соо тэрэнэй тулуурһаа хонхосог бии болошоо. Аягынь байдаг газар доошоо кокосой хальһан мэтээр мэлшэгэрээр түнхигдэшоо. Харин амитан бүхэн галай хажууда өөрын һууритай болонхой.

Сагай хубилхада полинууд үнгэеэ хубилгадаг һэн: тоогууд орооһоор дүүрээд лэ хооһорхо, тиигээд дахин дүүрэхэ. Үбэл болоходонь, лангуурнууд саһаар хушагдаһан модоной һалаануудай хоорондуур наададаг, харин хабартаа эхэ-һармагшад бишыхан гүлгэдөө дулаан хүнхэрһөө абажа ерэдэг бэлэй.

Тосхондо ехэ хубилалта болоогүй. Тайлга тахигша үбгэрөө. Бхагадта эдеэ асаржа ерэдэг үхибүүд мүнөө өөһэдынгөө үхибүүдые эльгээдэг болонхой. Тосхоной зонһоо саньяси тухай хэн нэгэнэй һурабал: «Тэрэшни эндэхи юм», — гээд харюусадаг болонхой.

Нэгэтэ тон ехэ аадар болобо. Тиимэ аадар хэдэн жэлдэшье болоогүй. Гурбан һара соо үүлэд хүнхэрые хушаад, манан дэгдэнгүй байба. Һууһан бороо аадартай һэлгээд лэ орожо байба. Үүлэд ехэнхидээл һүмын доогуур байгша һэн. Бүхэли һара Бхагат тосхониие харабагүй. Үдхэн сагаан уурал һаарал үүлэд доронь бөөгнэрхэ, бааяха, хүбхыхэ, хэлбэлзэхэ. Харин нэгэтэшье тулгаад байһан хадануудһаа үүлэд һалажа, тэнгэри сэлмээгүй.

Бхагадта мянган дуһалнуудһаа бэшэ юуншье дуулдахагүй. Дээрэнь модоной дуһалнууд, доронь нарһанай шэлбэнүүдтэй, шоройтой, тангалай үбһэнтэй худхаран, хадаһаа бууһан булангир урадхал.

Арайшье гэжэ наран гараба. Агаар хушын, тэрэнгиин үнэрөөр анхилшаба. Холоһоо һэрюун, хадын зоной хэлэдэгээр, «саһанай үнэр» анхилшаба. Долоон хоног соо наран шараад, баһа дахин үүлэн сугларжа эхилбэ. Тиин баһал аадар хүүешэбэ. Уһан газарые сохин, дээшээ булангираар сорьёлбо.

Тэрэ үдэшэ Пуран Бхагат галдаа ехэшэгээр түлеэ нэмэбэ. «Дүүнэрынь» олоороо дулаанда сугларха. Теэд хэдышье ооглоо һаань, һүмэдэ хэншье дүтэлбэгүй. Юунэйшье болоһые ойлгожо ядан һууһаар Бхагат унташаһан байба.

Һүниин тэгэндэ, шэб харанхы байхада, мянган барабанай сохиһондол бороогой шууяан соо Пуран Бхагат һэришэбэ. Хэншьеб ангайнь арһанһаа тэрэниие татажа байба. Гараа гаргаад һарбайхадань, лангуурай хүйтэн һабар дайралдаба.

— Модон дээрэ байгшаһаашни эндэ дээрэ, ерэ наашаа, дулааса, — гэжэ Бхагат нойрмогоор арһаяа өөр тээшээ татаба. Теэд һармагшан гарһаань бүхы шадалаараа газаашань татаба.

— А, ши үлэн хооһон гүш? — гэбэ Пуран Бхагат. — Халта хүлеэ, би шамайе эдеэлүүлһүүб.

Галдаа түлеэ нэмэхэеэ тонгойходонь, һармагшан үүдэн тээшэ дугташан гангинаба, тэрэнэй хүлһөөнь зулгаан татаба.

— Юун болооб? Муу юумэн болоо гү, дүүхэй? — гэбэ Пуран Бхагат. Һармагшанай нюдэд хүнэй хэлэнһээ дутуугүйгөөр сошордолтой байдал тухай хэлэжэ байгаа ха юм. — Шинии түрэлхидэй нэгэнэй урьхадал ороогүй һаа, би эндэһээ гарахагүйб, теэд эндэ хэн табиха юм. Минии мүнөө газаашаа гараха аргамгүй. Харыш, бугашье һаа, хушалта доро хорохоёо һанана ха юм, — гэбэ.

Энэ үедэ һүмэ руу һүрэжэ ороһон буга эбэрээрээ энеэбхилһэн Калиин шулуун дүрсэ шангаар дайраба. Буга тархяа гунхылгаад, Пуран Бхагат тээшэ эбэрээ залаба. Тэрэ хүлөөрөө газар сохин шууяатайгаар шуухирба.

— А-ай-ай! — гэжэ Бхагат дурагүйгөөр толгойгоо һэжэрбэ. — Ши хонолгынгоо түлөөһэ иимээр харюулба гүш?

Харин буга тэрэниие үүдэн тээшэ хашаба. Энэл зуура Пуран Бхагат хүл дороо хэнэйшьеб хүндөөр амилһан шэнги абяа дуулаба. Шулуун шалань хоёр тээшээ болон, дороһоонь падхагар газар шал-пял гэн гарашаба.

— Ойлгосотой, — гэбэ Пуран Бхагат. — Дүүнэрни энэ үдэшэ яагаад минии галай дэргэдэ һуухаб даа. Хада хэмхэржэ байна ха юм. Теэд... би яахамниб? — гэн байтараа, бадарайнгаа аяга обёоржорхибо. Тэдэ зон минии эндэ бии болоһонһоо хойшо үдэр бүри алдангүй хоол зөөжэ байгаа ха юм... Харин минии яараагүй һаа, үглөөдэр тэндэ хэншье үлэхэгүй. Би тэдэндэ дуулгаха ёһотойб. Бай, би галдаа дүтэлһүүб.

Буга дурата дурагүй саашаа болобо. Пуран Бхагат модондо гал аһааба.

— Таанар намда дуулгажа ерэбэт. Харин мүнөө газаашаа түргэн гарая. Дүүмни, бишни шиниингээ хүзүүндэ аһаһууб. Бишни оройдоол хоёр хүлтэй ха юмбиб.

Баруун гараараа Бхагат бугын адаалхай мундаада аһалдаба. Тиин галтай модоёо хажуу тээгээ барин газаашаа гараба. Гансашье һэбшээгүй. Бугын доошоо һолжорон буугаан соо бороо галыень арайл унтаргаан алдаба. Ойһоо гарахадань, бэшэ «дүүнэрынь» тэдэниие хүлеэжэ байбад. Бхагат хараашьегүй һаа, һармагшадай тойрон амилхыень мэдэржэ байгаа һэн. Хойнонь Сонын ух! ух! гэхэнь дуулдана. Бхагадай ута сагаан үһэн һалхинда хиидэнэ, нюсэгэн хүл доронь уһан шолшогононо, шара ангай арһан нэмэргэнь үтэлһэн бэедэнь орёолдоно. Теэд яагаашье һаа, тэрэ бугадаа шэргүүсэлдэн урагшаал дабшана. Мүнөө тэрэ гэгээн даяанша бэшэ, харин сэр Пуран Дас К. О. И. И., олоной ударидагша, княжествын түрүүшын министр, зоной ами наһа абархаяа яаража ябана ха юм. Тэдэ бултадаа эрид доошоо уһаар дүүрэшэһэн харгыгаар буубад. Тээрмын шулуун ханада хушуугаа няагаад бугынгаа байшахада, тэдэ тогтобод. Бхагат тулуураараа түмэршэ дарханай сонхо тоншобо.

— Гэрһээ гарагты! — гэжэ Пуран Бхагат һүхирхэдөө, хоолойгоо танибагүй. — Хада хэмхэржэ унахань! Бултадаа газаашаа гарагты!

— Энэш манай Бхагат лэ, — гэжэ түмэршэ дарханай һамган хэлэбэ. — Тэрэш газаа ангуудтаяа ерээд байна. Бодожо үхибүүдээ суглуулая, бэшэнээ дуудаял!

Гэрһээ гэртэ ооглолдоон болобо. Бхагадай хажууда амитад айнгяар жэхын няалдана. Баабгай тэсэжэ ядангяар уухилна.

Далаад амин зон гэрһээ гүйлдэжэ гарабад. Галай бүрүүл гэрэлдэ тэдэ айшаһан бугые Бхагадай барижа ядан байхые харабад. Һармагшад хайратайгаар тэрэнэй хормойһоо татана. Хоёр хүл дээрээ һууһан Сона бархирна.

— Түргэн, хада өөдэ! — гэжэ Пуран Бхагат һүхирбэ. — Хүниие арадаа бү үлөөе. Бидэ танай һүүлээр ябахабди.

Хадын зон гүйдэлөөрөө хада өөдэ абиржа эхилбэд. Хүнхэрэй нүгөө талада тон үндэр газарта хүрэхэ ёһотой. Бишыхан голые шууяса гараад, полинууд дээгүүр өөдөө дабхибад. Тэдэнэй хойноһоо Бхагат «дүүнэртэеэ» ябана.

Табан зуун фут үндэртэ гараад байхадаа, үдхэн нарһан ой соо буга тогтобо. Тэрэнэй мэдэрэл эндэ аюулгүй гэжэ хэлээ ха юм.

Эндэ Пуран Бхагат мэдээгээ табин, газар дээрэ унашаба. Хүйтэн бороо, эрид дээшээ гаралгань тэрэнэй һүүлшын хүсые буурааба. Харин тэрэ галнууд тээшэ харан һүхиржэ үрдибэ: «Эндэ тогтоод, хүнүүдээ тоологты! — Тиин олон галнуудай нэгэ газарта суглархыень харан шэбэнэбэ: Дүүмни, ши минии хажууда үлыш. Минии... ябангаа ябатар...».

Энэ үедэ агаарта нэгэ шанга хүнхинөөн дуулдаба. Тэрэ абяан һүүлдэнь һүрөөтэй түерөөн таяраан болон зэдэлшэбэ. Тэдэнэй байһан хада юундэшьеб сохюулан дорьбошобо. Тиигээд һүүлдэ модоной үндэһэнүүдтэ ханхинаан доһолон дуулдаад, гэнтэ замхашаба. Бороогой торшогоноһон дуһалнууд холын уһанай хүүеэгээр һэлгэбэ.

Хэншье, тайлга тахигшашье Бхагадта энэ үедэ хандахаяа зүрхэлбэгүй. Тэдэ нарһан доро хорон үглөөгүүр болгобод. Һаруул боломсоор, бултадаа түрүүн байһан газар тээшээ эрьен харабад. Ойн байгша газар, табсан дээрэхи полинууд, зүргэхэнүүдээр дүүрэн адуулгын газар байһан байрадаа үгы, тэндэнь хооһон нүхэн байба. Хадын бэе дээрэхи шулгархай шэнги шуһан улаан толбын эрид ташалан дээрэ орбонгоороо унашаһан модод харагдаба. Зоной, амитадай байгааша газарта нуур тогтонхой, дороһоонь булангир урадхалтай, хирпиисын үнгэтэй уһан бурьялжа байба. Тосхон, тосхонһоо һүмэ ошодог зүргэ, һүмэшье мүр сараагүй үгы болошоо. Нэгэ миль үргэнтэй, хоёр мянган фут үндэр хадын хажуу талань таһа отолуулһандал хэмхэрэн унашоо.

Бхагадта баяр хүргэхын тула зон нарһанай хоорондуур гаран, тэрээндэ ерэбэд. Дээрэнь зогсожо байһан буга зониие харахадаа сошон тэрьедэшэбэ. Мододой гэшүүһэн дээгүүр һуугаад лангуурнууд уйлалдана. Хадын оройдо Сона бархирна. Бхагат амигүй байба. Нюргаараа модо түшэнхэй, тулгуураа һугабшаланхай тэрэ дабшалан һууба. Нюурынь зүүн хойшоо харанхай.

Тайлга тахигша хэлэбэ:

— Бидэ гайхамшагта юумэ хаража байнабди. Тон лэ иимэ маягаар бүхы саньясинууд хүдөөлүүлэгдэхэ ёһотой юм. Тиимэ тулань энэл байгша газартань манай гэгээндэ шарил бария.


Ородһоо Цырен-Дулма
ЖАМБАЛОВА буряадшалба.


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>