ҮЙЛЫН ҮРИ ТҮХАЙ

Гандан дасан. Улаанбаатар хото

Арбан зүгэй гурбан сагай бурхадаа абарал зүбшөөл асууя!

Үйлын үри... Хүн гээшэ олон ондоо түрэл урилжа ябахадаа һайншье, муушье үйлэ үйлэдэдэг гэжэ мэдээжэ. Аяараа ниидэжэ ябаһан аляаһашье алажархёо һаа, тэрэнь үйлын муу үри боложо, хүнэй хуби заяанай «хобто» соо шэнгэдэг юм гэхэ. «Үйлын үри гээшэ һүүдэр шэнги, түрэлһөө түрэлдэ дахалдажа ябадаг юм», – гэжэ Бурхан багшын номноһые Намхай Норбу римбүүшэ һануулдаг юм. Үйлын үри гээшые манай зарим буряадууд ухамайлжа ойлгодоггүй шэнги агша. Ород хэлэндэ «ульгам» болошоһон мүнөөнэй буряадууд карма гэжэ үгэ, тэрэнэй удхые мэдэхэ, үгышье һаа, дуулаһан байха. Карма гээшэ ланза (санскрит) үгэ юм. Энэ үгые «Краткий научно-атеистический словарь соо (Изд-во «Наука» Москва, 1964) эрдэмтэ В. И. Кочнев иимээр тайлбарилһан байна:

«Карма (санскр. – действие, возмездие) в брахманизме, буддизме и индуизме – мистическая сила или закон, согласно которому все поступки человека вызывает соответствующие последствия для жизни его души, переселяющийся после его смерти, если он был «праведным», в тело более «благородного» человека, а если он был «грешником» – в тело «низкого» человека и даже животного или насекомого. По учению о Карме, за наиболее праведную жизнь наибольший праведник достигает мокши, то есть спасения, освобождения – такого состояния, когда его душа освобождается от цикла рождений и смертей и сливается со «всеобщей душой», богом, а по учению буддизма – переходит в нирвану».

Бурхан шажаниие буруушаадаг байһан хүйхэр хатуу атеис үе сагта дурдагдааша словариин хэблэгдээншье һаа, яһала зүйтэй тайлбари үгтэнхэй байна гэжэ тэмдэглэе. Зүгөөр дээдэ гү, али доодо түрэлэй гэжэ хүниие Бурхан багша илгадаггүй байһан юм. Хүнэй түрэл оложо, хүн боложо түрэхэ гээшэмнай эрдэни шухаг зүйл гэжэ буддизмын сурталые номногшо багшанар айладхадаг шуу.

1981 ондо Москвада «Советская энциклопедия» хэблэлээр гараһан «Советский энциклопедический словарь» үйлын үри гэхэ гү, али карма гээшые иигэжэ тайлбарилһан байна: «Карма (санскр. – «деяние» – одно из основных понятий индийской религии (индуизма, буддизма, джайнизма) и философии, дополняющее понятие сансары. В широком смысле – общая сумма совершенных всяким живым существом поступков и их последствий, определяющая характер его нового рождения, перевоплощения. В узком смысле – влияние совершенных действий на характер настоящего и последующего существования».

Урда наһандаа ямар үйлэ үйлэдэжэ ябаһанаа мэдэхэ гээ һаа, энэ наанайнгаа ябадалые хаража, шэнжэлжэ үзэгты гэжэ үндэр түрэлтэ багшанар Бурхан багшын зарлигые һануулдаг байна.

Иигээд ерэхэдээ, үйлын үри гэхэ гү, али карма гээшэмнай хүн боложо түрэһэн ХҮН бүхэнэй үйлэ ябадалай хойшолон болоно. Ямаршье хүн бүхэли наһан соогоо юушье хэнгүй, өөдөө хараад хэбтэжэ үнгэргэдэг бэшэ, өөрын ажабайдалтай, ямаршьеб ажал хэдэг, элдэб ябадал гаргадаг, юушьеб хэлэдэг, хөөрэдэг, юуншьеб тухай һанадаг, бодомжолдог гээшэ ааб даа. Тиимэ болохолоороо, хүн гээшэмнай (хэн бү гэе) юун гээшэб? Зүб. Хүн гээшэ юун гээшэб гэжэ Буддын сурталай томо багшанар өөһэд өөһэдынгөө шэнэ шабинараа асуудаг. Теэд энэ асуудалдань шаби бүхэн зүбөөр харюусажа шададаггүй! Юундэ? Юундэб гэхэдэ, шабинарынь айхабтар гүн гүнзэгы удхатай, олон табан үгэтэй, философско харюу бэдэржэ зобоно. Тиигэн гэһээнь, үсөөхэн үгэтэй, һанаад үзэхэдэ, тон бэлэхэн харюу үгтэхэ ёһотой байха. Хүн гээшэ юрэнхыдөө БЭЕ, ХЭЛЭН, СЭДЬХЭЛ гурбанһаа бүридэдэг.

Имагтал эдэл гурбанайнгаа ашаар гэхэ юм гү, али эдэл гурбаараа хүн алибаа үйлэ эрхилнэ. Имагтал бэе, хэлэн, сэдьхэл гурбаараа арбан сагаан буян гү, али арбан хара нүгэл үйлэдэжэ болодог.

Буяниие халта орхёод, нүгэл тухай ярилдая даа. Хүн бэеэрээ гурбан нүгэл, ама хэлээрээ дүрбэн нүгэл, сэдьхэлээрээ гурбан нүгэл хэдэг. Хамта арбан хара нүгэл болоно.

Бэеын гурбан нүгэлые тоолобол, иимэ гэдэг:

1) амитанай ами наһа таһалха, али нэгэ хүниие сохихо, наншаха;

2) хүнэй юумые хулууха, буляаха;

3) муу муухай ябадал гэхэ гү, али хурисалай ябадал гаргаха.

Жэшээнь, һамгатай (үбгэтэй) байгаад, ондоо хүнэй һамгантай (үбгэнтэй) холбоорилдохо, үгышье һаа, гажа буруу ябадал үүсхэхэ.

Хэлэнэй дүрбэн нүгэлые нэрлэбэл, иимэ:

1) худалаар хэлэхэ; 2) хүниие хардаха; 3) үгэ нэхэжэ, хүниие элдэб эсынхеэр харааха, доромжолхо; 4) ямаршье зорилгогүйгөөр хоб хошо зугаалха.

Сэдьхэлэй гурбан нүгэл иимэрхүү: 1) муу һанаа һанаха, атаархаха, муу хүсэл хүсэхэ; 2) мэхэ гохо гаргаха; 3) бурханай сурталые буруушааха, зорюута буруу болгожо хөөрэхэ.

Арбан хара нүгэл, арбан сагаан буян тухай Буддын сурталые номнодог олон багшанарай номууд соо уншажа болохо юм.

Гэрһээ холо ошонгүй арбан хара нүгэлые тодорхойлонгоо, эсэгэ, эхэ тухайдаа бодомжолоё. Өөрөө өөрыгөө шэрүүнээр сүүдлэн, тон наряар бодожо үзэе. Эхынгээ гү, али эсэгынгээ үтэлжэ, үлгэ алга болоходо, үдэр бүри гурбан зөөлэниие тэдээндээ үзүүлжэ байгааб гэжэ хэмнай баталха аргатай байхаб? Хай даа!..

Нохойн эдихэгүй, абаха танаггүй муухай үгэнүүдые, бэлин шэбшэг дурдан байжа, эсэгэеэ гү, али эхэеэ хараадаг ушар үхибүүдэйнһ, илангаяа хүбүүдэйнь зүгөө хаа яахан үзэгдэдэг. Энэ хадаа хэлээрээ хэһэн аргагүй муухай нүгэл мүн. Зарим хүйхэршүүл архиин һогтуугаар эхэ эсэгэеэ дайража, сохижо байха жэшээтэй. Энэ гээшэ тон зэбүүрхэмэ ябадал болоно. Энэмнай бэеэрээ хэһэн угаа хүндэ нүгэл. Гурбадахидуул энээнһээ дутуугүй хатуу ааша гаргажа болодог. Эхынгээ гү, али эсэгынгээ али нэгэ үхибүүндээ һургаал болгон, гэмтэй байбалнь зэмэрхэһэнэйнь, гэмэрһэнэйнь түлөө бүтүү дураа гутажа: «Яаһан хашартай үбгэн агшаб (шабганса агшаб), залхуутай, түргэн хосоржо үгы боложо зайлаһайш», – гэжэ анахашуул байжа магад. Энэ хадаа сэдьхэлээрээ үйлэдэдэг хатуу хара нүгэл ха юм даа.

Иигэжэ эхэ эсэгэеэ харшалагшад, хараажа, зодожо, хоолыень илгажа байһан хүйхэршүүл нэгэн доро арбан хара нүгэлдэ хабаатай ябадал гаргажа, үйлын үриин урьхада дахин-дахин орёолдоно. Иигэжэ хүн түрэһэн наһаяа, һүнэһэеэ яаха аргагүйгөөр бузарлана. Энэ ехэ нүгэлэйнгөө хойшолониие мүнөө гү, али хойто наһандаа тэдэ эдлэхэ жэшээтэй.

«Өөрөө хэр ха һэмши?» – гэжэ уншагшад һөөргэдэжэ, намһаа асууха эрхэтэй. Би эжыгээ үргэжэ үрдеэгүйб. Юундэб гэхэдэ, эжымни үргэмжэдэ оронгүй, түргэн урасхалта горхон мэтэ, хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, наһа бараа һэн. Һүүлшын хэдэн хоногто галлаха гэхэдэм: «Мухаа-аа, унта даа, орой болотор һуугааш, унта», – гэдэг һэн. Энэмнай ЭХЭ хүнэй энхэргэн шанар байгаа даа: өөрөө үбшэндөө тон ехээр ядажа байгаашье һаа, үри бэеэ үхэтэрөө хайрлаха үнжэгэн сэдьхэл!..

Хойто хүгшэнтэеэ арбан долоон жэл һуугаад, тэрэнээ гээхэдэнь, эсэгэеэ город руу асараа бэлэйб. Нарһатада өөрын мэдэлэй гэртэй байгаа. Теэд харахадам, хэдынэйшье сагта хахад-бүхэлиие хармаанлаһан архиншад орожо ерэдэг, эсэгэдэм архи уулгажа һогтоогоод гаража ошодог байба. Энэ бүтэхэгүй, һогтуугаар тамхяа унтаргаангүй унташоод, тодхор боложо гал түймэр ушараа һаа, ямар аймшагтайб гэжэ бодоод, эсэгэеэ яаруулһаар яаруулаад, город руу асаржархиһан хүм. Һанаһанданһ хүрэтэр үргэһэн хүн гүб, үгы гүб – би мэдэнэгүйб. Эдихэ уухые, хубсаһа хунар дутаагаагүйб. Зүгөөр үгын зөөлэниие эсэгэм үдэр бүри шагнаагүйб гэхэ һэн ха гү? Эсэгэмни өөрын зантай, хажууданһ байан хүнэй заримдаа тэсэхээр бэшэ болошохол даа.

Жэшээнь, һая город асараад байхадам, архи уужархёод: «Эндэ городой элһэн соо намайе асараад, простиин дабаагаар ябуулха гээгши? Үтэр һөөргэмни абааша! Хүшье танихагүй, энэ городой хара гэрэй оёорто һууха гээшэмни амидын тама байна!» – гэжэ байгаад аашалха, хуугайлха даа. Нилээн тэсэжэ, арбан шүдэ хам байхаш. Аниргүй байха бүришни гаарахал даа. Тиимэрхүү үедэнь һөөргэдэжэ, шэрүүншэгээр дуугарагдажа болоо даа. Тэрэнэйнгээ түлөө мүнөө өөрыгөө зэмэлжэ, нүгэлөө наманшалагшаб.

Ямаршье эхэ, эсэгэ далда орохолоороо, угаа хайратай болошодог юм. Тиимэһээ эхэ, эсэгынгээ элдэб зангые тэбшэхэ гээшэ үри хүүгэдэйнь нангин уялга болонол даа.

Мүнөө тон хатуу сүүбэй саг ерээд байна гэжэ ушар ёһо ойлгодог зон барандаа мэдэнэ. Иимэ сагта шадаал һаа, буян үйлэдэжэ, нүгэлтэ хэрэгһээ саагуур ябаха гэжэ оролдохо болонобди.

Хэлэнэй гурбан нүгэл тухай дээрэ хэлэгдээ һэн.

«Нэгэл үгтэһэн наһан лэ, нүгэл хэнгүй аргамгүй,» – гэжэ мундуурхалдан, нэгэндээ нэтэрэнгүй, нэхыгээ хэдэрэнгүй, шадаал һаа, нүгэл хилэнсэһээ саагуур ябажа шададаг һаа, һайн бэлэй. Илангаяа үгэ хэлэеэ шүүжэ дуугарха ёһотой юм гэнэ.

Наадандаа холин, хамар доро хахархай аман байнал гэжэ үгэлхэ гээшэмнай гэнэтэй ха. Энээниие гэршэлһэн олон янзын жэшээнүүд бурханай номууд соогуур дурдагдаһан байгша.

... Үзэг бэшэг мэдэхэгүй, үтэли харанхы нэгэ хүн байһан ха. Юрэдөөл, бурхан бии юм гэжэ дуулааншье һаа, яагаад бурханда мүргэдэг юм, ямар тарни, маани уншадаг юм гэжэ огто мэдэхэгүй хөөрхы байгаа. Зүгөөр наһан дүүрэхэ дүтэлжэ байна, гансаханшье тарни мэдэдэг боложо, хойто наһанайнгаа харгы сэбэрлэһэйб гэжэ бодоод, нютаг нугынгаа эрдэмтэй нэгэ хүндэ хандажа:

– Намда тарни маани заажа үгыт даа, – гэжэ гуйба ха. Харин тэрэн тоомоо таһаржа: «Мориной тонтогоол», – гэжэ уншажа, зальбаржа ябаарай гэбэ ха. Үнөөхи хүмнай наһанайнгаа дүүрэтэр «мориной тонтогоол, мориной тонтогоол» гэжэ уншажа ябаа һэн хаш даа. Саг ошоходоо түргэн даа. Үгтэһэн наһаншье дүүрэжэ, үхэл ерээ ааб даа. Эгээл энэ үедэ «маани» заагша хүнииньшье аялба ха. Хоюуланайнь һүнэһэн Эрлиг номон хаанай урда ошожо, шанга шалгалта гараба.

– Ямар буян хээбши?! – гэжэ Эрлиг хаан үзэг бэшэг мэдэхэгүй хүнһөө асууба.

– Хэһэн буяншье мүртэй юумэ байхагүй намдатнай, – гэжэ үнөөхинь сэхэеэ буудаба. Хара сагаанай шэгнүүр баһал тиимээр харуулба.

– Зай, тиигэбэл, тамада унаха болобош! – гэжэ Эрлиг номон хаан зарлиг буулгаба. Тиигээд тэрэ хүниие тамын үүдээр оруулха гэхэдэнь, урдань мориной тонтогоол бии болоод лэ, саашань табиха юм бэшэ. Тамын эзэд угаа ехээр гайхалдаад, хуби заяанай ном иража хараба ха. Тиихэдэнь Бурханай тарни уншанаб гэжэ бүхы наһаараа үнэн зүрхэнһөө һүзэн, «мориной тонтогоол» гэжэ уншажа ябаһан хүн гэжэ элирээд, буян ехээр хуряажа ерэхыень һөөргэнь хүмүүн түрэлдэнь эльгээһэн гэлэй гэхэ.

Харин ушар ёһо мэдэдэг, үзэгтэй бэшэгтэй хүн аад, энэ хүнөөр элэг наада хэжэ, гажа буруу юумэ зааһан, тиигээд буян ехээр хээб гэжэ Эрлиг хаанда худалаар шалиһан нүгөөдэ хүниинь тамада унаһан түүхэтэй. Энэ хадаа хэлээрээ үйлэдэһэн нүгэлэй жэшээ болоно.

Ом свасти! Нүгэл хэнгүй, муу үйлын үри эдлэнгүй ябахамнай болтогой!


Цырен-Дулма ДОНДОГОЙ


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>