АЛИНИИНЬ ТҮРҮҮН БИИ БОЛОҺОН БЭ?

Галуута-Нуурай дасан 1741 ондо мүндэлhэн сагhаа шажанай талаар Байгалай үмэнэхи нютагай гол түбүүдэй нэгэн байhан түүхэтэй. Гэбэшье энэ дасанай түүхэ тухай хөөрэхын урда тээ Буряад орондо эгээл түрүүшын дасаниинь ямар байhан бэ гэhэн асуудалда харюусаад туршая.

Түүхын эрдэмэй доктор Ш. Б. Чимитдоржиев буддын шажан манай хизаарта 400 гаран жэлэй саана дэлгэржэ эхилhэн гэжэ тоолоно («Буряад үнэн», 1990 оной июлиин 5). Энэ hанамжыень зүбшөөхөөр.

Ород хасагуудай ахалагша, боярин Петр Бекетов 1652 ондо Байгал далайе гаталаад, Хёлго хүрэжэ, тэрэ шадарай монголшуудтай уулзаhан гэхэ. Монголшуудай Кунтуцин тайжа хажуудаа ламатай байгаа. Мүнгөөр шудхаhан алталмал бурхануудта талынхид мүргэдэг, тэдэнэйнь урда ехэнүүд аад, баhал алталмал мүнгэн аяганууд соо ямаршьеб нэгэ ундан хээтэй, тойроод үдэр hүнигүй дэнгүүд носожо байгаа гэжэ Бекетов бэшэг соогоо мэдээсэhэн ха.

Табангуудай нэгэдэмэл отогто ородог тэдэ монголшуудай уг удамууд Бошогто хаанай буhалгаанhаа зайлажа, 1700-гаад онуудта Сэлэнгэ, Сүхэ мүрэнүүд шадар ерэжэ, эндэ эсэслэн тогтожо, нютагжаhан байна. Тэдээнтэй хамта мүн лэ атаган, сартуул, сонгоол, үзөөн, хатагин гэхэ зэргын угайхид Монголhоо гаража ерэhэн түүхэтэй.

Эдэ угсаатан бүри Монголдо байха сагhаа буддын шажанда шүтэжэ захалhан юм. Тиимэhээ тэдэнэй дунда түрүүшын буряад дасангуудай бии болоhониинь гайхалгүй.

Сонгоол дасаншье, Галуута-Нуурай дасаншье 1741 ондо бии болоhон гэжэ В. Юмсуновай, Ш.-Н. Хобитуевай хориин угай бэшэгүүд соо хэлэгдэнэ. Харин Д.-Ж. Ломбоцыреновэй Сэлэнгын угай бэшэг соо: «Лама шэрээтэ Шираб Андахай, хатагин угай сотник Далама Лубсан-Жимбэ Ахалдайн 1750 гаран ондо Химнэ голой баруун эрьедэ Үндэр-Шохой гэжэ газарта эшэгыгээр дасан бодхобо, удангүй hууридань модон дасан баригдаhан юм. Монгол-Буряадта мүнөө алдаршаhан Галуута-Нуурай Гэндэн Даржаалин гэжэ ехэ хиид бии бэлэй. Эдэ хоёр хиидүүд эгээл түрүүн баригдаhан байна», — гэжэ хэлэгдэнэ.

Эдэ мэдээнүүд дээрэhээ бодоходо, Галуута-Нуурайнь дасан Химнын баруун эрьедэхи дасанhаа түрүүн бодхоогдоhон байжа болоо гэхээр. Харин тодорхой сагынь заагданагүй. Тэрэ Химнэ дээрэхи дасаниинь хожомынь Галуута нуурай эрьедэ абаашагдажа, эндэ бүри түрүүн баригдаhан дасантай ниилэhэн байхадаа болохо.

Тиигэжэ олоной hанамжаар, Галуута-Нуурай дасан 1741 ондо баригдаа гэбэл, алдуу болохогүй.

Сонгоол дасаншье баhал энэ ондо бии болоhон гэhэн гэршэлэлгэнүүдтэ этигэхээр. Юрэдөө эдэ хоёр дасан нэгэ доро бии боложо, тэдэнэй хоорондо 200 шахуу жэлэй туршада, бүри 1930-аад онуудта эдэ дасангуудай хаагдатар, тэмсэл замхангүйгөөр болоhон ушартай. Энэ тэмсэл хадаа Буряад орондо буддын шажанай дэлгэрhэн түүхын тон hонирхолтой, удха түгэс бүлэгынь болоно.

Тиигээдшье Галуута-Нуурай дасанай түүхэ тухай бэшэхэдээ, бусад дасангуудай түүхые дурдангүй байхын аргагүй. Тэрэ 1809 онhоо 130-аад жэлэй туршада Зүүн-Сибириин ламын шажантанай гол дасангынь байгаа ха юм.

Энэ дасанай нэрэ тухай тодорхойлолто хэрэгтэй. Олонхидоо Галуута-Нуурай дасан гэжэ нэрлэгдэдэг. Илангаяа ород хэлэн дээрэ. Хуушан монгол хэлэн дээрэ энээнhээ гадна «Хүлэн-Нуурай» гээд ябадаг. Юундэб гэхэдэ, нютагай буряадууд энэ нуураа бүри hая болотор «Хүл нуур» гэжэ нэрлэдэг байгаа ха юм. Үшөө «Хамбын дасан», «Хамбын хүреэн» гэжэ хэлэгдэдэг hэн. Харин Сэлэнгын мүнөө үеын буряадууд бүгэдөөрөө «Тамчын дасан» гэжэ нэрлэдэг байха.

Тамча гээшэмнай мүнөөнэй Гусиное Озеро (миил Гусинка гээд заримдаа хэлэдэг) станциин буряад нэрэнь болоно. Ондоо тээhээ ерэhэн аад, мэдээшэрхэхэ дуратай зон бүри Гусиноозёрскые Гусинка гэжэ байжа нэрлэдэг. Энэнь буруу. Нютагай зон имагтал Гусиное Озеро станциие Гусинка гэдэг байха юм. Иимэ худхаляанhаа боложо, зарим хүнүүд Галуута-Нуурай дасаниие Гусиноозёрск хотодо байдаг гэжэ hанадаг. Юрэдөөл энэ тосхондо Тамча гэhэн буряад нэрыень бусаахаар болоо. Гусиноозёрск хотын хажуугаар нэгэл нуурай эрьедэ, нэгэл район соо адли нэрэтэй тосхон юундэ байха юм. Мүн энэл дасанда «Гэндэн Даржаалин» гэhэн түбэд нэрэ байха.

Теэд түрүүшынь дасан ямар болоноб? Дурсагдаhан хоёр дасанай нэгэ доро 1741 ондо бии болоhон гэжэ угай бэшэгүүдэй гэршэлбэшье, яагаашье hаа, Сонгоол дасаниинь урид бии болоhон ушартай. Юундэб гэхэдэ, 1741 ондо тэрэ дасан Хилганата гэжэ газарта миил зөөлгэгдэhэн ха юм. Харин анха түрүүн бүри 1730 ондо табангуудай Лубсан тайшаагай дэргэдэ байhан түбэд лама Агваан-Пүнсэг Эрье-Бүргэ гэжэ газарта эшэгы дуган табюулhан түүхэтэй гэжэ Д.-Ж. Ломбоцыренов гэршэлнэ.

Тэрэл буддын шажаниие (гүрэнэй эрхэтэй гэжэ баталhан Елизавета хатанай зарлигаар дээрэ дурсагдаhан түбэд лама Агваан-Пүнсэг Байгалай үмэнэхи буряад дасангуудай ахалагша лама гэжэ баталагдаа hэн.

Гэхэ зуура Буряадай түрүүшын дасан тухай асуудал орёошог юм. Бүри 1709 ондо сартуулнууд өөhэдын отогой дасантай байhан гэжэ дасангуудай архивууд гэршэлдэг гэжэ «Ламаизм в Бурятии. XVIII — нач. XX в», гэhэн ном соо бэшэгдэнэ.

Юрэдөө хэнэй түрүүн байhаниинь тиимэл шухала юм аал? Хоёр-нэгэ баримта тоолоогүй hаа, Сэлэнгэ шадар ажаhуудаг, Монголhоо гарбалтай буряадуудай дунда буддын шажанай тараhаниинь арсашагүй. Тэдэ бүри Монгол уласай бүридэлдэ байха сагта, 1570-аад онуудта, Алтан хаанай буддын шажаниие абахадань, шарын номнолдо шүтэжэ захалhан байна.

Эдэ мүрнүүдые бэшэгшэ Сэлэнгыншье hаа, анхан буддын шажанда ороhон буряадуудай тоодо ородоггүй юм гэжэ онсолоё. Юундэб гэхэдэ, элинсэг хулинсагуудни 1600-гаад онуудай эсэстэ — 1700-гаад онуудай эхиндэ Байгалай хойноhоо Галуута нуурай зуун эрьедэ ерэжэ, эндэ дэлгэрээд байhан шарын мүргэлдэ ороhон гэжэ тухайлхаар. Юундэб гэхэдэ, намhаа дээшэ юhэн үеын саана Соохор гэжэ буряад нэрэтэй хүн ерэhэн аад, хүбүүниинь Хүнтэб гэжэ түбэд нэрэтэй болоо hэн.

Елизавета хатан буддын шажаниие гүрэнэй эрхэтэй юундэ болгоо юм? Буряадуудта дуратай байhандаа бэшэ ааб даа. Манай хизаарай түүхэдө горитой үүргэ дүүргэhэн граф Савва Рагузинский 1727 ондо Хитад Росси хоёрой хоорондо хилэ табиха тухай трактат Манжын эзэн хаанай засагаархидтай баталаа hэмнэй.

Хилые хаахадаа, шажанайшье талаар Монголhоо, Түбэдhөө буряадуудай дулдыданги байлгые болюулха зорилготойгоор, эндээ шажанай өөhэдын байгуулалтатай боложо, ламанараа эндэхи дасангуудта hургаха гэжэл хатан хаанай зарлиг буулгагдаhан байгаа бшуу. Энээн тухай манай эрдэмтэдэй номууд соо тодорхойгоор бэшэгдэдэг.

Тусгаарлаха ябадалые түргэдхэхын тула бүхы ламанарые Россида үнэн байхаар тангариглуулаад, алба татабариhаа сүлөөлжэ, өөhэдынгөө номнолые hаадгүйгөөр дэлгэрүүлхэ эрхэ олгоhон гэжэ Эрхүүгэй вице-губернатор Сэлэнгын воеводско канцелярида захиралта буулгаhан байна. Тусгаар байгуулалтатай болоhон эхин түрүүшын сагhаа Сонгоол болон Тамчын дасангуудай хоорондо шанга гэгшын тэмсэл эхилээ юм. «Үдэхэ адуунай зүhэ нэгэн, өөдэлхэ зоной үгэ нэгэн» гэдэг гээшэ ааб даа. Теэд дасангуудта энэ үгэ хабаагүй ха. Тэдэнэй хоорондохи тэмсэлэй дэлгэрхэ бүри буддын шажан манай эндэ бүрил хүгжэжэ байгаа бшуу.

Сонгоол, Тамчын дасангуудай тэмсэл тухай hонирхолтой документнүүд Буряадай эрдэмэй түбэй гар бэшэгүүдэй таhаг соо хадагалагдадаг. Энээн тухай Г. Н. Румянцевай «Архив засак-ламы Галсана Гомбоева» гэжэ 1959 ондо Улаан-Үдэдэ гараhан ном соо бэшэгдэнэ. Засаг-лама Галсан Гомбоев 1814 онhоо Бандида Хамбын секретарь, туhалагша, донир-билигтэ лама гэhэн тушаалнуудые удаа удаагаар эзэлhэн намтартай.

Засаг-лама Галсан Гомбоевой архив соо үшөө нэгэ Галсан Гомбоев тухай документнүүд бии. Энэмнай Хамбын дасанай лама байhанаа Казаниин гимназида надзиратель болгогдожо 1841 ондо эльгээгдэhэн гэнэ. Казаниин университедтэ зүүн зүгые шудалдаг классуудай хаагдахада, Санкт-Петербургын университедэй монгол хэлэнэй багша боложо, алдарта эрдэмтэ гэжэ сууда гаража ябатараа, оройдоол 40 наhатайдаа наhа бараа hэн. Тэрэнэй түрэhөөр 170 жэлэй ой 1992 ондо гүйсэхэнь.

Засаг-ламын архивай документнүүдэй ёhоор, Эрхүүгэй провинциальна канцеляри 1752 ондо Дамба-Даржаа Заяевые (Заяагиин) буряад дасангуудай ахалагша лама гэжэ баталаа. Энэмнай Сонгоол дасанай лама болоно. Тиихэдэнь Галуута-Нуурай дасанай шэрээтэ Жимбэ Ахалдаевай тала баригшад тэрэнээ ахалагша лама болгохын түлөө хэрэг дээшэнь баряа hэн. Түрүүшээр энэ ябуулгань урагшагүйдэбэ. Теэд тэдэ ехэ үсэд байжа, өөhэдынгөө хүниие түрүү тушаалда табиха гэhэн оролдолгоёо болюулаагүй.

Буряад ламанарые хүтэлбэрилхэ ябадалые гуримшуулха зорилготойгоор 1764 ондо Россиин правительствын зарлигаар Сонгоол дасанай шэрээтэ Д.-Д. Заяев бүхы буряад лама санаартанай толгойлогшо Бандида-Хамбын тушаалда томилогдобо. Теэд тэрэл жэлдэнь февралиин 12-то Хилын харуулай канцеляри Жимбэ Ахалдаевые Сэлэнгын захиргаанай мэдэлэй бүхы ламанарай ахалагша ноён соржо хамба гэжэ баталба. Тиихэдээ тэрэ Сэлэнгын зүүн гарай (хойто бэеын) дасангуудай хамба болоhон байна. Эдэ хоёр зарлигууд хоюулаа Петербургда, хоюулаа правительствын зүгhөө нэгэл жэлдэ баталагдаhан жэшээтэй. Тиимэhээ Дамба-Даржаа Заяевай Буряадай түрүүшын Хамба болоhон сагhаа Жимбэ Ахалдаев буhалгаалжа, тусгаар байдалтай боложо шадаа hэн.

Заяа-хамбын 1777 ондо тагаалал болоходо, тэрэнэй аша хүбүүн Содномпил Хэтырхеев Хамбын шэрээ эзэлбэ. Теэд Хэтырхеев Д.-Д. Заяевтал адли нэрэ хүндэтэй байгаагүй. Бүри өөрынь Сонгоол дасанда үймөөн боложо, 35 ламанарынь гансата хэрээhэ зүүhэн гэжэ Ломбоцыреновэй угай бэшэг соо бэшэгдэнэ.

Хэтырхеев Ахалдаев хоёрой хоорондо тэмсэл улам хурсадажа, тэдэ хоюулаа Эрхүү өөhэдынгөө түлөөлэгшэдые эльгээбэ. Тиигээд элдэб абалга, эдилгэ барижа, Хилын харуулай правлениhээ эзэн император хоёрдохи Екатерина хатанай зарлигые үндэhэн болгожо, хоюулаа Хамба болоhон тухай дипломуудые абажа шадаhан юм.

Буряад дасангуудай байдалые хаанай захиралтаар шэнжэлhэн князь Эспер Ухтомский 1904 ондо гаргаhан ном соогоо хоёр Хамбын ябадал тухай баримтална. Хоюуландань дипломуудые барюулаад, хэнтнай түрүүн Сэлэнгын канцелярида абаашажа шаданаб, тэрэтнайл баталагдаhан дээрэ тоологдохо гэhэн байгаа ха. Ахалдайн түлөөлэгшэ ламын Байгалай эрьедэ ерэхэдэ, хагсуу харалган, дошхон ехэ долгид эбхэржэ байгаа hэн гэхэ. Тиихэдэнь тэрэ лама досоогоо зальбаржа, болохо юумэн болуужан гээд, амаралтада гараhан ород солдадта арба сагааниие барижа, онгосодонь hуугаа hэн ха. Ламын зоригтой байhаниие Сагаан-Дара эхэ хаража, нүгөөдэ эрьедэ гараха хэрэгтэнь дүнгэлсэhэн домогтой гэжэ князь гэршэлнэ. Будаев гэгшэ тэрэ ламамнай Сэлэнгын канцелярида саарhаяа дамжуулаад, 1783 оной июлиин 11-дэ Жимбэ Ахалдаев Бандида-Хамбаар томилогдобо. Энээн тухай Үдын провинциальна конторын указ Гомбоевой архив соо хадагалагдадаг. Саашадаашье Сэлэнгын хоёр талын эдэ дасангууд нэгэнииншье нэгэндээ мүхөөгөө үгөөгүй юм. Имагтал 1804 ондо Содномпил Хэтырхеевэй аялhанай hүүлээр Галуута-Нуурай дасанай ахалагша соржо байhан Данзан-Гаваан Ешижамсуев засагай талаар Сонгоол дасанай ламанарhаа булюу болоо бэлэй. Гэбэшье бүри 1801 ондо Сэлэнгын зүүн гарай табан дасангай Бандида-Хамба гэжэ баталагдабашье, имагтал 1809 ондо Д.-Г. Ешижамсуев Эрхүүгэй губерниин правительствын зарлигаар Байгалай үмэнэхи буряадуудай ахалагша Бандида-Хамбань болоhон юм.

Тиимэhээ имагтал 1809 ондо Тамчын дасан буряад дасангуудай түбынь болоhон байна. 1758 онhоо, 1765 онhоо тэрэ бүхы дасангуудай түрүү болоо юм гэжэ зарим газетэнүүдтэ бэшэгдэhэниинь буруу гэжэ засаг-лама Гомбоевой архивай баримтанууд гэршэлнэ.

1991 оной июлиин 18-да «Буряад үнэн» газетэдэ Т. Менжигийнэй «Бурхан багшын буян» гэhэн удха түгэлдэр статья гараа hэн. Тэрээн соо Хамбын хүреэнэй түүхэhээ hонирхолтой мэдээнүүд оруулагдаhан байна. Хуушан сагта түб энэ дасанда болодог байhан хуралнууд, Шойрын hургуулида hурадаг хубарагуудай баридаг гэбшэ, габжын дамжаа шалгалтанууд тухай автор мэдээсэнэ. Буряадай түрүүшын хамба Дамба-Даржаа Заяагиин Елизаветэ хатан хаантай уулзажа, мүнгэн шанда хүртэhэн байгаа.

Гэхэ зуура «Заяа хамба болбол 1735 онhоо 1777 он болотор 40 гаран жэлэй туршада буддын шажанай ахалагша ламаар ябаhан» гэжэ автор баримтална. Үнэндөө Елизавета хатанай 1741 оной зарлигаар Сонгоол дасанай шэрээтэ, түбэд лама Агваан-Пүнсэг Буряадай түрүүшын ахалагша лама байhан гэжэ дахин дабтая.

Имагтал 1752 ондо Эрхүүгэй провинциальна конторо Заяевые буряад дасангуудай ахалагша лама гэжэ баталаа hэн. Тиихэдээ тэрэ Агваан-Пүнсэгэй hүүлээр Сонгоол дасанай шэрээтэ болоhон, энэл дасандаа байhаар 1764 ондо Буряадай түрүүшын Бандида-Хамба гэжэ томилогдоhон байна. Мүн Д.-Д. Заяев 1741 ондо Тамчын дасан барюулаад, 25 жэл соо тэрэнэй шэрээтээр hууhан гэжэ Т. Менжигийн бэшэнэ. Энэнь огто буруу. Тамчын дасаниие Лубсан-Жимбэ Ахалдайн барюулаад, тэрэнэй шэрээтээр, соржо хамбаар, хожомынь Бандида-Хамбаар hуугаа юм.

Тиимэhээ Буряадай түрүүшын Хамба Заяев отол Сонгоол дасандаа байhан гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Мүн Заяа хамбын нэрэ солые мүнхэлжэ, Галуута-Нуурай хуушанай Хамбын дасанда Дамба-Даржаагай хүшөө-субарга бүтээжэ бодхоохо гэжэ автор дурадхана. Үнэндөө эндэ Жимбэ Ахалдаевай субарга табиха хэрэгтэй. Харин Заяа хамбада зорюулhан хүшөөе Сонгоол дасанда табяа hаа, зохихо. Тиихэдэ Буряадай түрүүшын ахалагша лама Агваан-Пүнсэгэй дурасхаалда баhал энэ дасанда субарга бодхоохоор ха.

Николай БАДМАРИНЧИНОВ