ХҮГЖЭЛТЫН ТҮЛЭГ ҮЕ

Хаанта засаг буряадуудта хоёр ондоогоор хандадаг байгаа юм. Нэгэ талаhаа, буряад отог, эсэгэнүүдэй тайшаа, зайhанууд нарин хиналта доро байдаг hэн. Нүгөө талаhаа, түбэйшье, нютагайшье ород захиргаан буряадуудай дотоодын байдалда олонхи ушарта үлүү хамааралсадаггүй hэн гэдэг.

Шажанайшье талаар адлирхуу байгаа. Хамбанар, шэрээтэнэр, албанай бусад ламанар ород захиргаанда баталагдаашье hаа, түрүүн буряад ноёд, ламанар тэдэниие hунгадаг hэн.

Жэшээнь, 1807 ондо Эрхүүгэй губерниин захиргаан Сэлэнгын подгородно угай зайhанай тушаал шиидхэгшэдэ зарлиг буулгахадаа, бүхы дасангуудые нэгэ ахалагша Бандида-Хамбада мэдэлтэй болгохо асуудал зүбшэжэ үзэхэ гэжэ буряад тайшаанарта, ноёдто, ламанарта дурадхаа hэн.

Тиихэдээ хаанта засаг миил хүсөөр захирдаг бэшэ, харин буряад угсаатанай hанамжые хараада абаха гэжэ оролдодог байhан юм.

1807 онhоо уридшье Галуута-Нуурай дасан Сонгоол дасанhаа hураггүй хүсэтэй, нэрэ хүндэтэйшье болоhон байна. Ород захиргааншье энээниие ойлгодог байгаа. Тиихэдээ галуута-нуурайхидые гансата дэмжэнгүйгөөр, дүмүүхэнээр энэ дасангые түбэй болгожо шадаhан юм. Тэрэ 1807 оной Эрхүүгэй губерниин зарлиг соо Сонгоол дасанай Содномпил Хэтырхеев зүб лэ Хамбын тушаалда 1778 ондо томилогдоhон байгаа гэнэ. Харин хожомынь Үдын ба Эрхүүгэй канцеляринууд үндэрлэгшын нэрэhээ абтаhан захиралтые анжарангүй, Хэтырхеевэй эрхые болюулжархиhан юм. Юрэдөөл хёмороое эбэй ёhоор номгодхохо хэрэгтэй гэhэн зүбшэл буряад ноёдто тэрэ зарлиг соо үгтэhэн байна.

Тиин нютагай ородой захиргаан, багсаахада, буряад ноёдой hанамжануудые яhала шэнжэлhэнэй hүүлээр 1809 ондо Данзан-Гаваан Ешижамсуевые бүхы буряадуудай Хамба гэжэ баталаа hэн. Мүн Тамчын дасанай буряад нютагуудай дундахануур оршодогые хараада абаа юм бэзэ.

Сонгоол дасанай түб Хориин дасангуудhаа холошог байгаа гээшэ ааб даа. Тэрэ мүнөөнэй Хяагтын районой Мөөрөөшэ hуурин шадар оршодог hэн. 1991 оной июлиин 13-да шэнээр бодхоогдоhон Сонгоол дасан арамнайлагдаба гэhэн мэдээсэл хэблэлдэ гараhан байна.

Буряадай түрүүшын түб дасанай түүхэнь аргагүй баян. Эндэ буряадай түрүүшын Хамба Заяев hуугаа. Тэрэ холын үедэ Д.-Д. Заяев Һаса хүрэжэ, Далай ламын Брайбун хиидтэ долоон жэл соо hуража бусаhан юм. Сонгоол дасаниие Хилганатада зөөлгэхэдөө, Брайбун хиидэй гуримые дагажа, уншалга мүргэлөө бүтээдэг hэн.

Тиихэдэнь Галуута-Нуурай дасанай үндэhэ hуури табигша, шууд буhалгаалан амяарлагша Жимбэ Ахалдайн гэгшэ Жэбзэн-Дамба хутагтын (Үндэр-Гэгээнэй) хүреэндэ манзашүри Мэргэн-Хамба номуун-хаан соржо ламын шаби боложо, эрдэм hургуулида hуража, Галуута-Нуурай хиидтэ хүреэнэй янзаар шажан дэлгэрүүлбэ гэжэ, Д.-Ж. Ломбоцыренов гэршэлнэ. Тиин хурал мүргэлэйнгөө гуримайшье талаар эдэ хоёр дасан илгаатай байгаа. Хубисхалай hүүлээр энэ тэмсэлынь дахин hэргэжэ үргэлжэлhэн байна.

Галуута-Нуурай дасанай түб боложо, Данзан Гаваан Ешижамсын Хамба болоhон хойно Буряад нютагуудта буддын шажан бүри үргэнөөр дэлгэрhэн гэжэ угай бэшэгүүд соо хэлэгдэдэг. Байгалай тэрэ талада — Түнхэнэй, Алайрай, энэ талада — Сээжын, Баргажанай; Сэлэнгын талада — Гэгээтын, Юрөөгэй, Янгаажанай, Хүдэриин, мүн Хоридошье олон шэнэ дасангууд бии болоо. «Лама Гаваан Ешижамсын хадаа Банчин-Эрдэни Лубсан-Балдан Дамби-Нимын гэгээнhээ олон түрэлэй хубилгаан гэhэн зарлигта хүртэбэ. Энэ Хамба лама хубарагуудта архи уухые хорижо, архиин гэм тодхорые айладхажа, олон тоото үргэл үргэhэнhөө лама хубарагуудай ябадал маша нарин болобо», — гэжэ Дамби-Жалсан Ломбоцыренов бэшэнэ.

Буряад-монголшуудай дунда бурханай шажанай үлэмжэ түргэнөөр дэлгэрhэн ушар Россиин правительствын hанаа зобоодог болобо. Урданьшье энэ хэрэгые hула табидаггүй hааб даа. Теэд нэгэн түбтэй болоhон хойно ламанарай, дасангуудай тоо улам ордоhолон олошорбо. Энэ ябадалые нэгэ багашье хизаарлаха, хиналтада абаха зорилготойгоор Петербургhаа шалгалта хойно хойноhоо буудаг болобо. Сперанский, Ковалевский, генерал-барон Шиллинг, генерал-граф Алтансунто, генерал-адъютант Чибихин, Черкасов... Гэбэшье хаанта засаг хилэ шадар hуудалтай буряадууд тушаа эгсэ хэмжээнүүдые абахаяа зүрхэсэдэг hэн. Хэдэн дурадхалнуудай гологдоhоной һүүлээр Зүүн-Сибириин губернатор Муравьев-Амурскиин дурадхалаар «Ламын шажантан тухай 1853 оной дүрим» эзэн императораар баталагдаа hэн. Сэхэнь хэрэгтэй, России гүрэндэ ондоо ямаршье шажан иимэ хатуу хизаарлалгатай байгаагүй.

Гэбэшье буддын шажанай хүгжэлтэ энэ дүримөөр огто зогсоогдоогүй бэлэй. Буряадай ламанар, ноёд Эрхүү, Шэтэ, Дээдэ-Үдэ, Хяагта, Селенгинск, бүри Нерчинск хүрэтэршье хандажа, эдэ олон шата, захиргаануудай хоорондохи зүришэлдөөнүүдые шадамараар хэрэглэжэ, зориhондоо хүрэдэг байгаа.

Нютагай ород захиргаанайхид хиналта бэелүүлхэдээ, дасан, ламанарые хашадаг, доромжолдог байгаа. Жэшээнь, хизаар орониие шэнжэлэгшэ В. Птицынэй 1896 ондо Петербургда гараhан ном соо нэгэ иимэ жэшээ бии. Селенгинскдэ хатуу, муу зантай исправник байhан ха. Тэрэ үе-үе болоод, хамбын дасан ерэжэ, шэрээтэдэнь оромсоороо:

— Энэ танай хорёо соо ябажа ябатараа, 200 түхэриг мүнгэеэ гээжэрхибэб. Үтэр нэгэ ламые эльгээгээд, бэдэрүүлэгты! — гэжэ убайгүйгөөр hүхирдэг зантай байгаа. Тэрэ 200 түхэригэйнь «олдоогүй» байhан нэгэшье ушар үзэгдөөгүй hэн гэжэ автор бэшэнэ.

XIX зуун жэлэй эхинhээ Тамчын дасанда хэды олон нэрэ солотой үндэр тушаалтад, уран зохёолшод, аяншалагшад ерээ гээшэб! Тэдэниие хонуулха болбосон түхэлтэй тусхай байра, Европын эдеэ шанаха тусхай тогоошон байгаа. Хэдыдэшье ерэхэдэ, үндэр айлшадые шампанскаар, бусадшье архяар хүндэлдэг бэлэй. Эды олон айлшадые угтаха, үдэшэхэнь шалаатайшье hааб даа, теэд Хамба Дампил Гомбоев аргагүй хүндэмүүшэ зантай хүн hэн гэжэ В. Птицын «Селенгинская Даурия» гэhэн ном соогоо бэшэнэ. Гэбэшье Хамба өөрөө санаараа шангаар сахидаг, түбшэн даруу зантай бэлэй. Айлшадай үгыдэ нюсэгэн бэедээ нэхы дэгэл үмдэнхэй, түбэд номуудаа уншажа гү, али ламанар, мүргэлшэдтэй хөөрэлдэжэ hуудаг бэлэй. Буряадуудай өөhэдынгөө Хамбада али зэргэ дуратайень нюдөөрөө олон дахин хараа hэм гэжэ тэрэ номой автор гэршэлнэ.

Өөрынгөө шажанhаа сааша ондоо юумэ огто тоодоггүй шууд үзэлтэн бэшэ, харин бусад шажануудые аргагүйгөөр хүндэлдэг үргэн хараа бодолтой энэ хүнтэй хөөрэлдэхэдэшье ехэ аятай бэлэй гэжэ эрдэмтэ урмашана.

Хамба Дампил Гомбоев Эрхүүдэ 1890 ондо «Сказания бурят, записанные разными собирателями» гэhэн ном гаргуулаа hэн. Түбэд номуудые бэлэг болгожо үгэhэнэй түлөө тэрэ Петербургын университедhээ дипломоор шагнагдаhан юм. Ородой Географическа бүлгэм буддын шажанаар hонирхоно гэжэ дуулахадаа, Эрхүүдэхи Зүүн-Сибириин таhагтань бурхануудай, шажанай бусад хэрэгсэлнүүдэй туйлай ехэ коллекци бэлэглэhэн, тус таhагай гэшүүнээр һунгагдаhан, бусадшье ламанарые иимэ ябуулгануудта хабаадагты гэжэ уряалдаг, захирдаг байгаа.

Эзэн император III Александрай 1888 оной октябрь соо поездынь замhаа халяад, амиды үлэhэн ушараар Хамба Гомбоев өөрөө уншалга мүргэл зохёожо, бүхы буряад дасангуудта уншуулдаг болгоо hэн.

Дампил Гомбоевой наhанhаа нүгшэhэн тухай Бэшүүрэй райондо Г. Н. Очировагай суглуулhан материалнууд соо аман домог бии. Тэрэ Бүрин-Хаан уулын тахилгада ошоо hэн ха. Тиигээд зоной олоор сугларhан найрай үедэ Хамбын hуужа ябаhан тэргэтэй морин үргэжэ хадуураад, хада руу гүйшөө ха. Тиихэдэнь Хамба наhанайнгаа хүсэhые ойлгожо, тэргэ дээрээ бодоод, гараа үргэжэ, тэргэhээ унаад, наhа бараа hэн гэхэ...

Буряадай эрдэмэй түбэй гар бэшэгүүдэй таһагта, Буряадай гүрэнэй архивта Тамчын болон буряад бусад дасангуудай элдэб хэрэгтэ бадар хэжэ, үргэл бариhан тухай документнүүд тон олон. Хамбын тушаал шиидхэгшэ Чойроп (Сан-Дэлэг) Ванчиковай үедэ 1866 ондо Шэтын гимназиин барилгада буряад hүзэгтэнэй зүгhөө 1000 түхэриг үргэл хэгдэhэн байна. Удаадахи жэлдэнь Москвагай Эзэн императорай университедтэ этнографическа выставкэдэ буряадуудай, тэрэ тоодо ламанарай үмдэдэг хубсаhа, Тамчын дасанай макет, номо hаадаг, хонхо дамаари гэхэ мэтэ хэрэгсэлнүүдые арба гаран хайрсаг соо хэжэ эльгээhэн гэжэ архивай нэгэ хэрэг гэршэлнэ. Удаадахи ондонь Худанай дасанай шэрээтэ, хожомынь штатна лама болоhон Тойндол Суваанай выставкын комитедhээ алтан медаляар шагнагдаа гэжэ В. Юмсуновай угай бэшэг соо хэлэгдэнэ.

Тиихэдэ 1812 оной Эсэгэ ороноо хамгаалгын, 1854 оной дайнуудта, Хитад эльгээгдэхэ Ородой духовно миссидэ гэхэ мэтэшэлэн тон олон ушараар ламын шажантан үргэл хэдэг байгаа. Жэшээнь, 1850 ондо Бээжэн ошохо миссидэ бүхыдөө 1938 түхэриг 25 мүнгэнэй 100 морин, 31 тэмээн, 6 буха суглуулагдаа hэн. Тэрэ тоодо Хамба Чойвон-Доржо Ешижамсын 5 тэмээ үргэhэн байна. Үнэдөө тэрэ хамбын тэмээнүүд бэшэ hааб даа. Һүзэгтэн Хамбада зорюулжа, тэрэнэй нэрээр үргэдэг байгаа ха юм.

Иимэ үйлэ хэрэгүүдтэ дасангуудай ходо хабаададаг тула түбэйшье, нютагайшье захиргаанда тэдэ хүндэтэй байдаг бэлэй. Энээндэнь Посольскын монастырьта байрладаг Христос миссиин санаартан ехэ хара буудаг, hаад табиха гэжэ оролдодог байгаа. Теэд Христос сүмэнүүд зөөри, шэмэглэлэй талаар Байгалай үмэнэхи хизаарай дасангуудта хаанашье хүрэдэггүй байhан юм. Тиигээдшье миссионернүүдэй салингынь бага, олонхидоо тэдэ архи ууха дуратайшуул гэжэ В. Птицын гэршэлнэ. Мүн баhа буддын шажан философиин талаар ехэ болбосоронги тула буряадууд христос шажанда орожо үгэдэггүй hэн. Тоолоод үзэхэдэ, тэрэ үеын нэгэ миссионер жэлэй нэгэл буряадта хэрээhэ зүүлгэдэг hэн ха. Зүгөөр буддын шажанда тэрэ үедэ ороогүй байhан, бөө мүргэлтэй эрхүү буряадууд Байгалай үмэнэхи буряадуудта орходоо Христос шажанда hураггүй бэлээр ородог гэжэ тэрэл автор тобшолно.

Николай БАДМАРИНЧИНОВ