ХУБИСХАЛАЙ ҺҮҮЛЭЭР

Октябриин хубисхалай һүүлээрхи түрүүшын хэдэн жэл соо дасангуудай барилга бүри үргэдэhэн байна. Юундэб гэхэдэ, 1853 оной дүримэй хизаарлалтанууд болюулагдаhан байгаа бшуу. Харин 1926 ондо дасангуудые hүзэгтэнэй бүлгэмүүдтэ дамжуулха тухай БурЦИК-эй СНК -гай яһала зүбшүү тогтоолнууд абтаhан аад, үнэндөө тэдэнэй дүүргэлтэ хазагайруулагдажа, hүүлэй hүүлдэ бүхы шахуу дасангууд hандаргагдаа гэжэ мэдэнэбди.

Теэд 1917 — 1920 онуудта шажанай талаар буряадуудай байдал hайжарха гэhэн ехэ найдал гараhан байна. Тамчын дасанда болоhон Бүгэдэ буряадуудай хэдэн съезднүүд дээрэ дасан, шажанай шэнэ байгуулалтын асуудалнууд гол hуури эзэлhэн гээшэ. Агваан Доржиев түрүүтэй бүлэг ламанар дасангуудай байдалые хубилгаха, Буддын анханай hургаалтай лама санаартанай ябадалые зохилдуулха гэhэн оролдолго гаргаhан байна. Бүгэдэ буряадуудай II съезд дээрэ шэнэдхэхэ гэhэн Агваан Доржиевай тала баридаг Юрөөгэй дасанай шэрээтэ Лайдапов Хамбаар hунгагдаба. Теэд Хамбын дасан дотороошье шэнэ үзэлтэн хожом болотор шэрээтэ С. Аюшиев түрүүтэй хуушан үзэлтэниие булижа шадаагүй бэлэй. Бүри hүүлдэл Галуута-Нуурай дасанай шэнэ үзэлтэн Совнаркомой тогтоолой ёhоор, дасанаа тушаажа абаhан тухай саарhануудые үрдижэ бүтээхэдээ, дасанай зүблэлые шэнээр hунгажа, С. Аюшиевые тушаалhаань буулгажа шадаа hэн гэжэ К.М. Герасимовагай «Обновленческое движение бурятского ламаизма» гэhэн ном соо хэлэгдэнэ.

Тиигэhээршье лама санаартан шэнэ засагай зүгhөө хуули буса мүрдэлгэдэ орожо, дасан дуганууд хаагдажа захалhан байна. Тамчын дасандашье иимэ ябадал болоо hэн. Республикын хүшөөнүүдые сахиха бюрогой документнүүдэй ёhоор, хорёод гаран онуудта Согшон дасанhаа гадна бага 22 сүмэ байhан гэжэ гэршэлэгдэнэ. Саашанхи хуби заяаень харахада, эндэ мастерской, нютагай промышленностиин склад, Наушки хүрэтэрхи түмэр замай баригдахада, Согшон соо зургаан дабхар наар хэгдэжэ, түрмын зон байрлаа. Мүнөөшье хүрэтэр ханадань наар тодхоhон оронууд харагдадаг. Һүүлээрнь республикын хүдөө ажахын техникум байhан гэдэг. Харин Шойрын дуганда түмэр замай барилгашадай, диилэнхидээ эрхэеэ хаhагдаhан зоной аргалуулдаг лазарет байгаа. Бүри табяад онуудта Шойродо дальбараа үсхэдэг инкубатор байрладаг hэн.

Тиибэ яабашье аяар дүрбэн дасангай, тэрэ тоодо Согшонойнь бүтэн үлэhэнииь гайхалтай. Дээрэhээ аргагүй сахимжатай байгаа гээшэ ааб даа. Мүн Согшоной болон Шойрын доодо дабхарнуудай шулуугаар хэгдэhэниинь тэдэниие абараа ёhотой. Тиихэдэнь модоор баригдаhан, багахан хэмжээтэй Аюуша болон Диваажан дуганууд бүри далаад онуудта задалагдаад, Новосибирск, Улаан-Үдэ абаашагдашоо hэн.

Элитэ режиссёр В. Пудовкин 1928 ондо «Потомок Чингисхана» гэhэн кинодо энэ дасанда цамай хурал буулгаhан юм. Тэрэ үедэ цамай хурал үндэр дүүрэн хэмжээгээр үнгэрдэг hэн. Режиссёрой гуйлтые дүүргэжэ фильмдэ буулгахын тула энэ наадые тусгаар эмхидхэhэн байгаа. Теэд тэрэл оной июлиин 4-дэ кино буулгаhан тухайгаа В. Пудовкин «Буряад-Монголой үнэн» газетэдэ бэшэхэдээ, дасан, цам тухай огто дурдаагүй. Шажантай тэмсэжэ байhан түлэг үе байгаа гүб даа.

Энэ фильмын hайгаар Тамчын дасаниие бүхы дэлхэйн олон сая зон хаража, ехэтэ һонирхоhон байха. Буряадта ерэхэ гэхэдэм, хүнүүд Африка түбиhөө өөрэгүй бэрхэшээлтэй гэhэншүүгээр өөрөөшье Пудовкин hэргылээ hэн гэнэ. Теэд үнэндөө бүхы юумэмнай урагшатайгаар бүтэбэ гэжэ режиссёр урмашан тэмдэглээ.

Дайнай урда тээхэнэ БМАССР-эй Совнарком Тамчын дасаниие шажанда эсэргүүсэдэг музейн филиал болгохо гэhэн шиидхэбэри гаргаhан байна. Шажанда харша нэрэтэйшье hаа, тус музейн хүдэлмэрилэгшэд тэрэ сагай ёhо буруу үймөөн соо тархи түрүүгээ төөрингүй, Тамчын дасанай үлэhэн сүмэ, дугануудые абарха hэдэлгэ гаргаhан байгаа. Теэд дайн hаалта хэжэрхёо.

Хожомынь гүрэнэй зүгһөө сахимжада абтаад, зарим тэдыгээршье hэргээхэ hэдэлгэнүүд хэгдээшье hаа, 30-аад жэлдэ энээнhээ ямаршье үрэ гараагүй, харин үлэhэн дүрбэн сүмынь хоёрынь ондоо тээшээ зөөлгэгдэшөө гэжэ дээрэ бэшээ hэмди.

Имагтал наяад онуудай эсэстэ арюун найдалай гэгээн туяа хара үүлэдэй саанаhаа харагдаhандал болобо...

Николай БАДМАРИНЧИНОВ