АБАРАЛГАМНАЙ — АЛТАН СЭРГЭҺЭЭ

1989 оной намар Гусиное озеро (Тамча) посёлогто шанга hалхинай үедэ ехэ гал боложо, арбаад гаран айлай гэрнүүд гансата шаташоо бэлэй. Республикын, районой засаг захиргаан хүн зон галда ороhон бүлэнүүдые орхёогүй, элдэб туhаламжа үзүүлhэн, мүнгэ зөөри суглуулжа үгэhэн байна.

Тэрэл намартаа дүрэшэhэн гэрэй hуури дээрэ наадажа байhан гурбан хүбүүд шорой обооргожо байтараа, эртэ урдын түхэлтэй хаймал шулуун хэлтэрхэйнүүдые оложорхиhон юм. Дасанай харуулшан Степан Бадмаевич Арьяев эдэ шулуунуудые харахадаа, Алтан сэргэ тухай дуулаhан тула удха шанарыень ойлгожо, эрдэмтэдтэ дуулгаа һэн ха. Археолог Е.А. Хамзина олдоhон зургаан хэлтэрхэйнүүдые шэнжэлжэ үзөөд, Хамбын хүреэнэй Согшон сүмын урда зоолгоотой байhан Алтан сэргэ гэжэ тодорхойлоо бэлэй. Эдэ хэлтэрхэйнүүдыень Улаан-Үдэ абаашажа, тусхай мэргэжэлтэд холбон няажа, сэбэрлэн шэнэлээ hэн.

Удаадахи зуниинь шэнэлэгдэhэн Алтан сэргэ хуушан газартаа бусаагдажа, Согшон сүмынгөө урда табигдаhан юм. Энээн тухай тэрэ үедэ хүшөөнүүдые hэльбэн шэнэлдэг бюродо хүдэлдэг байhан мэргэжэлтэн И. Г. Васильева нямда хөөрэhэн байна. Алтан сэргэ тухай тэрэнэй бэшэhэн статья «Правда Бурятии» газетэдэ 1989 оной декабриин 29-дэ гараа hэн.

Алтан сэргын түүхэ тон hонирхолтой. Тэрэнэй шэнээр олдоhонhоо эгсэ зуун жэл урид, бүри 1889 ондо, мэдээжэ аяншалагша, Байгалай үмэнэхи нютаг, Монгол орониие шэнжэлэгшэ Г. Н. Потанин тэрэ үедэ түрүүшынхеэ олдоод байhан энэ хүшөө тухай элидхэл хээ hэн ха. Түбэй нэгэ журнал соо гараhан А. И. Терменэй статья соо иигэжэ бэшээтэй: «Энэ шулуун уула хадын дунда олдоhон юм, тэрээн дээрэхи hиилэмэл зурагууд бэлээр тайлбарилагдахагүй гүнзэгы далда удхатай гэжэ лама намда хэлээ hэн.

Юунэй түлөө энэ шулуун эндэ табигдааб? — гэжэ би hонирхобоб.

Цамай нааданда заларжа ерэhэн бурхад энэ сэргэдэ моридоо уядаг юм.

Алтан шаргал зүhэтэй морин тусгаар харууhалагдадаг hэн ха. Һайндэрэй болохо үдэр эртэ үглөөгүүр эдеэлүүлээгүй мориие Алтан сэргэдэ уядаг байгаа. Үлэн морин үүрhээхэдээ, бурхадые цамай нааданда урижа байна гэжэ тоологдодог бэлэй».

Зоной, малайшье дунда үбшэн хабшан дэлгэржэ, зуд зоболон болоходо, нютагай зон али нэгэн айлай шаргал адуу Алтан сэргэдэ уяжа, ламанар ном уншадаг байгаа гэжэ наhатай хүнүүд гэршэлдэг. Һүүлдэнь hэтэртэй тэрэ адуугаа hүрэгтэ табижа, тэрэнь хүгшэрхэдөө, өөрынгөэ үхэлөөр үхэдэг байhан юм.

1990 оной ноябрь соо урданай Шойрын дуган соо Тамчын дасанай шэнээр нээгдэхэдэнь, арамнайн үедэ мүргэлдэ хабаадажа байhан хоёр эхэнэрэй Алтан сэргэдэ ошожо, адис абая гэлдэхыень дуулаад, хойноhоонь дахалсажа, алдарта энэ хүрэгые түрүүшынхеэ хараhан, адис абаhан байнаб. Ушарынь гэбэл, Алтан сэргэ шэнээр нээгдэhэн Шойрын дасанhаа 200-гаад метр зүүлжээ, мүнөөдөө заhабарилагдаагүй, хаалтатай байдаг Согшон сүмын урда табяатай юм. Иимэ нангин хүрэг шүтөөн эндэ бии юм гэжэ сохом мэдэхэ наhажаал хүнүүд хажуудань ерээд, адис абана, зэд мүнгэ үргэнэ.

Тон лэ мүнөө үеын скульпторнуудайхидал боро шулуу хайжа бүтээhэн, хүнэй тухай үндэртэй хабтагар бахана зоолгоотой байгаа бэлэй. Хоёр талаhаань һиилэгдэhэн хээ угалзанууд харагдаа hэн. Эрдэмтэдэй тодорхойлhоной ёhоор, иимэ шулуунуудые эртэ урда сагта Байгалай үмэнэхи нютагта ажаhуудаг угсаатан бүтээгээд, шүтэдэг байhан хаш. Ородоор «Оленный камень» гэжэ нэрлэдэг.

1991 оной февраль соо болоhон Бүгэдэ буряадуудай хуралдаанай үедэ оперно театрай гурбадахи дабхарта дэлгэгдэhэн выставкэ дээрэ Тамчын дасанай Согшон сүмын томо болгогдоhон архивай зураг анхаралыем татаба. Дурсагдаhан Алтан сэргэмнай сүмын урда харагдана. Мүнөөнэйнь түхэлые хараhан хүнэй элирүүлжэ танихаар байгаа hэн. Зоогдоhон газарыньшье дүтэ шэнгеэр үзэгдэнэ.

Хубилган шэнэдхэлгын үедэ Алтан сэргын дахин шэнээр олдоhониинь гүнзэгы удхатай. Үбшэн хабшанай дэлгэрхэдэ, нютагай зон алтан шаргал адуугаа тэрээндэ уяжа, мүргэл уншалга бүтээдэгыень дээрэ дурдаа hэмди.

Олдохынь урда тээ Тамчада гэнтын аюул — гал түймэр болоо hэмнэй. Юрэнхыдөөшье Галуута нуурай оршон тойронхи байгаали ехээр бузарлагданхай гэжэ мэдэнэбди. Нэгэдэхеэр, нуурай зүүн эрьедэ бодхоогдоhон мантан ГРЭС халуун уhаяа нуур руу оруулна. Станциин хэдэн зуугаад метр үндэртэй госхогор томо хирпиисэ хоёр хоолой үдэр hүнигүй, үбэл зунгүй огторгой худар үмхэй шаргал утаагаа бадхуулан, нуурай тунгалаг толиие, гүбээ хадануудые бүрхөөнэ.

Үзэмжэгүйгөөр баглайрhан хорото үүлэдые харахада, мантан сэргэ-хоолойнуудта шагтагалдаад, шунахай үлэсхэлэн амяараа Тамча, Юрөөгэй, Жаргаланта, Загастайн талын үрэжэлтэ хэшэгые хатаан үрэбхижэ байhан ада шүдхэр, Лойр Лоосоголдой мэтээр үзэгдэнэ.

Хоёрдохёор, нуур шадар сэрэгэй частьнууд олошоржо, Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой hайн бэлшээри, сабшалангуудыень эзэлжэ, хүндэ техникээр газарыень hэндээнэ, ой модо хюдана, сэрэгшэд малшадай байрануудые тононо.

1991 оной август hарада нуурай хойто эрьедэхи Барааты тосхон шадар үхэр буугай 361 hомо хэрэгсэл ашаад ябаhан сэрэгэй машина тэhэршоо hэн. Мөөрэйнь шаташахада, кабина соо hуугшадынь унтараажа шадахагүй байhанаа ойлгоходоо, харгыгаар хоёр тээшээ гүйлдэжэ, бусад машинануудые hэргылээ hэн ха. Энээн тухай мэдээсэл республикын газетэнүүдтэ гараhан байха. Зоной гэмтээгүйнь болоо юм ааб даа.

Энэмнай Тамчаhаа зүүлжээ 25 — 30 километртэ оршодог түмэр замай станци болоно. Урда сагта Бороото гэжэ горхон, эрьеэрнь Бороотын Намаг гэжэ буряад hуурин байдаг hэн ха. Хяагтын түмэр замай баригдахада, эндэ түрмэшэнэй, харгын барилгашадай байдаг бараагуудай бодхоогдоhон ушарhаа юм гү, Барааты гэжэ түмэр замай станци бии болоод, уданшьегүй леспромхоз байгуулагдажа, Хамар-Дабаанай хада шэлын халсартар Байгал хүрэтэр хүбшэ тайгыень жаран жэл соо хюдаа юм. Бороото гэжэ жэнхэни буряад нэрэнь түрмын, үмхэй орёолтын үнэрөөр ханхалhан түр зуурын байрын шэнжэтэй Барааты гэжэ ородшологдоhон hарюу нэрэтэй болоо hэн. Мүнөө наhатайл зон анханайнь нэрые мэдээ ёhотой.

1743 ондо эндэhээ холо бэшэ Асын дасан байгуулагдаhан түүхэтэй. «Галуута нуур» гэжэ очерк соо Н. Бестужевай бэшэhэнэй ёhоор, энэ дасан мүнөөнэй нуурай тэгэн дунда табигдаhан ха. Тэрэ үедэ тойроод хэдэн сөөрэмүүд байhан гэдэг. Сөөрэмүүдэй уhан ямаршьеб ушарhаа нэмэhээр нэмээд, дасанай байhан газарынь нуурай дундахи арал болошоо hэн ха. Дасанаа хойшонь дүрбэн модо зөөлгэhэниинь, уhаниинь дам саашаа нэмэжэ, бүри хойшонь асараа бэлэй гэжэ декабрист өөрынгөө суглуулhан мэдээнүүдhээ үндэhэлэн гэршэлнэ. Энэ дасанай hууринь мүнөөнэй түмэр замай урдахана, нуурhаа холо бэшэхэнэ толгойн үбэртэ бии юм гэдэг.

Харин арал дээрэхи сүмэнүүдынь уhанда абташаhан байжа болоо. Юундэб гэхэдэ, нуурай тэгэндүүр уhан доро урданай дасанай барилганууд загаhашадта элеэр харагдадаг байhан юм гэhэн домог нютагай зоной дунда hая болотор ябадаг hэн гэжэ дуулаhанби. Хэн мэдэбэ, үнэхөөрөөшье модонойнь уhанда эдигдэжэ hалатар дасанай үлэгдэлынь харагдадаг байhан аалам.

Галуута нуурhаа холо бэшэхэнэ, тэрэнэй урда эрьеые хүбөөлдэг Тоёон хадын саана, Сэлэнгын нүгөө эрьедэ, Ёнхор hуурин бии юм. Мүн лэ 1991 оной зун hуралсал хэжэ байhан сэрэгэй истребитель «алдуугаар» энэ hууринай дунда хоёр бомбо хаяжархёо hэн. Талаан боложо, тэдэ бомбонууд намаг худар доошоо оротороо зоогдожо тэhэрхэдээ, хохидол асараагүй.

Нэгэл зун Галуута нуур шадар иимэ хоёр аюулта ушарай тохёолдоhониинь дэмы бэшэ. Сэрэгэй частьнуудай зай забhаргүй шэгээтэй газарта иимэ аюулнууд болохол ёhоороо болоо. Дахин дабтагдахагүй гэжэ найдуулханьшье бэрхэ...

«Лойр Лобсоголдойн шагтагалдаhан» ГРЭС-эй сэргэ-хоолойнуудта бусаябди. Илангаяа үбэлэй бүрхэг үглөөгүүр эдэ хоолойнуудhаа гараhан үдхэн утаанай лүнхэгэр хара үүлэдтэй худхалдажа байхыень харахада hүрөөтэй. Баруун hалхинда утааниинь, бүри Оронго хүрэтэр hуунагтан зурыдаг юм.

Байгаалиин хохидонги байдал Гусиноозёрскдо, дүтэ шадарай Тохой, Жаргаланта, Тамча, Цайдам hууринуудай хүн зоной бэеыень муудхаахаhаа гадна, сэдьхэлдэнь муу нүлөө үзүүлнэ ёhотой. Түби дэлхэйтэй хүн амитанай нэгэн амитай байhаниие урданай зон hайн мэдэдэг хадаа байгаалида багаханшье хохидол үзүүлхэеэ сээрлэдэг hэм шуу. Дайда дэлхэйн доройтоходо, хүнэйшье сэдьхэл хамшагтана.

Энэ бодолоо иимэ жэшээгээр гэршэлэе. Гусиноозёрскhоо зүүн хойшоо 1-2 километрэй зайда, Загастайн голой намагай захада, хотын 9-дэхи микрорайон бии юм. Энэмнай радиозаводой посёлок болоно. Табан дабхар хирпиисэ, үргэлжэ ханатайшье хабсармал гэрнүүд харагдадаг. Юундэшье аяар эндэ, шиигтэй намагай захада, табяа юм ааб даа? Сэрэгэй зорилготой радиозавод бариха гэхэдэнь лэ, удаан маргажа байнгүй, унажа ерэhэн обоо мүнгые түргэнөөр ашаглаха гэжэ, районhоо газар заалгуулаад, эндэ барилга эхилhэн юм. Нютагай зондо хэрэгтэйшье юумэн бэшэл даа. Гэбэшье анхан ехэ мүнгэндэнь обтоод, Тохой, Жаргалантын, Ёнхор, Сэлэндүүмын хэды олон залуу хүбүүд иишэ ерэжэ хүдэлдэг болоо гээшэб!

Үдэшэлэн тээ ерэбэлтнай, гэрнүүдэй газаагуур гол түлэб дунда, үтэлэнгишье наhанай хүнүүд хүхэ зүхэ болошонхойнууд бөөгнэржэ харагдаха. Подъезд руу ороходо — хамар сорьёмо архиин хангал, ГРЭС-эй хажууда байгаад, үдэшэ бүри гэрнүүдтэ галынь унтаржа, зониие зобооно. Юрэдөөл эзэгүй болошоhон хото болонхой...

Эдэ дэлгэрэнгыгээр энээн тухай юундэ бэшэнэбши гэхэдэ, Галуута нуур бузарлагдажа, ГРЭС-hээ адхагдадаг халуун уhанhаа үбэл зунгүй хүрэхэеэ болёод, оёорhоонь ургаhан үдхэн буртаг ногоондо хахажа байнхай. Тойронхи дайдынь гэмтэл ядарал тухай бэшээ hэмби.

Алтан шаргал адуугаа Тамчынгаа дасанай Алтан сэргэдэ уяад, оршон дайдын, хүн зоной, адуу малай энхэ амгалан амидархын түлөө Бурхан багшынгаа шажанай уншалга мүргэл бүтээхэ сагнай газаамнай ерэбэ ха.

— Тамчын дасанай сахюусан Балдан Һама Цамай хуралда залархадаа, унажа ерэhэн шаргал адуугаа Алтан сэргэдэ уядаг байhан юм гэдэг, — гэжэ Тамчада түрэhэн ажалай ветеран Цырен Дылгырович Ломбоев намда хэлээ hэн.

Тиимэ болохолоороо тус дасанай нээгдэхэhээ эгсэ нэгэ жэл урид 1989 оной намар тэрэнэй Балдан Һама сахюусанай шаргал мориёо уядаг Алтан сэргын олдоhон ушар аргагүй үлзы дэмбэрэлтэй байна. 1990 оной ноябрь соо арамнайлалгын хурал эндэ болоо hэн гэжэ hануулая.

Николай БАДМАРИНЧИНОВ