ЭТИГЭЛ ЗОРИГОЙ ЭРШЭ ХҮСЭН

Урдахи жэлэйнь август hарада Гусиноозёрск хотодо «Шахтёр» гэжэ соёлой байшан соо Сэлэнгын буряадуудай угай бэшэгүүдтэ зорюулагдаhан «дүхэриг шэрээгэй» хөөрэлдөөн болоо бэлэй. Наранай баруун зүг тээшэ дүхэжэ байха үедэ харабтар үhэеэ богонёор тайраhан, урин нюдэтэй нэгэ ород эхэнэр бодоод:

— Угай бэшэгүүдэй ёhоор, хоёр жэл болоод, 1991 ондо Тамчын дасанай байгуулагдаhаар 250 жэлэй ой гүйсэхэнь. Мүн лэ тус дасанай бии болоhон жэлдэ Елизавета хатанай зарлигаар буддын шажан гүрэнэй эрхэтэй болгогдоо hэн. Энэ хоёр ойе тэмдэглэхэ, харин дасаниие hүзэгтэндэ дамжуулха хэрэгтэй. Арадай зөөреэр баригдаhан дасан арадтаа бусаагдаха ёhотой, — гэжэ дурадхаhан юм.

Сэхыень хэлэхэдэ, «Бурятпроектреставрация» бюрогой мэргэжэлтэн И. Г. Васильевагай оруулhан эдэ дурадхалнууд бэелүүлэгдэхэ гэжэ тэрэ үедэ этигэгдээгүй hэн. Арадай аша туhада харша захиралта зонхилолгын засаг тэрэл зандаа байбашье, эгсэ эрьелтын саг hэмээхэн дүтэлжэл байhан байна гэжэ мүнөө тобшолхоор.

Энэ эрьелтэ тодорхой хүнүүдэй зоригоор туйлагдаа гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Жэшээнь, дээрэ дурсагдаhан, Сэлэнгын буряадуудай угай бэшэгүүдтэ зорюулагдаhан хөөрэлдөөн Буряадай уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшын орлогшо Баир Дугаровай үүсхэлээр үнгэргэгдөө hэмнэй. Иимэ хэмжээ ябуулганууд хожомынь Баргажанда, Түнхэндэ эмхидхэгдэжэ, тэдэнэй үедэ хэды олон дурадхалнууд оруулагдажа, бэелүүлэгдээ гээшэб!

Али үгы hаа, Тамчын дасаниие hүзэгтэндэ бусааха, ойень hайндэрлэхэ гэжэ дурадхаhан Ирина Васильевае абаябди. Хорёод жэлэй саана Буряадай багшанарай институдта hуража байхадаа, Бурхан багшын номнолдо hүзэг бэшэрэлтэй болоhон ород энэ эхэнэр буряад дасангуудай түүхын талаар горитой ехэ баримта мэдээнүүдые суглууланхай юм.

— Һандаргагдаhаншье hаа, Буряадта байhан дасан бүхэнэй оршон дайдань арюун нангин шуу. Тиимэhээ урданай дасан бүхэнэй оршон тойронхи газарые гүрэнэй тусхай сахимжада абаха хэрэгтэй, — гэжэ дасангуудай үргэлжэ шэнээр нээгдэхэhээ холо урид тэрэнэй хэлэхые би нэгэнтэ бэшэ дуулаа hэм. Теэд тэрэ үедэ энээндэнь этигэхэнь бэрхэшэг байhан юм даа.

Энээнhээ уламжалан, ямар тобшолол хэлтэйб гэбэл, хүлеэн татаад, урдахяа хараад hуухагүй, харин hайн hайхан хэрэгэй эрхэ бэшэ илаха байhанда батаар этигэхэ, тэрэнэй түлөө зоригтойгоор оролдохо ёhотой гэжэ би ойлгонхойб.

Тамчын дасанай ойе тэмдэглэхэ, тэрэниие арадтань бусааха гэжэ Гусиноозёрскдо дурадхагдаhанай hүүлээр уданшьегүй тэрэл намартаа Алтан сэргэ олдоо hэн. Мүнөөхил Ирина Васильева Алтан сэргые эрдэмтэдтэ шэнжэлүүлхэ, тусхай мэргэжэлтэдтэ хэлтэрхэйнүүдыень холбон няалгуулха, шэнэлэн hэльбүүлхэ талаар онсо оролдолго гаргаа юм.

Өөhэдөө тамчынхидшье хүлеэгээд hуугаагүй. Түрэл тосхонойнгоо алдарта түүхые хүндэлдэг, дасанайнгаа шэнээр мүндэлэн hэргэлгэдэ этигэдэг хүнүүд эндэ байhан юм. Тэдэнэй нэгэниинь — hургуулиин багша Тамара Бадмаевна Доржиева дасаниие hүзэгтэндэ бусааха үүсхэлшэдэй бүлэг эмхидхээд, нютагай зоной дунда ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулаа юм. Поссоведэй түрүүлэгшэ О. Г. Брянский энэ үүсхэлыень дэмжэжэ, 1989 оной декабрь соо «Улаан Сэлэнгэ», «Буряад үнэн» газетэнүүдтэ Тамчын дасаниие hэльбэн шэнэдхэлгэдэ хандиб үргыт гэhэн хандалга гараhан юм. 1990 оной май соо Тамчын hүзэгтэнэй бүлгэм эмхидхэгдээд, hэльбэн шэнэдхэлгын хүдэлмэри эршэдхэгдэhэн байна.

Тамчын hүзэгтэнэй бүлгэмэй гэшүүн, эндэ багаhаа байhан, мүнөө Буряадай эрдэмэй түбтэ хүдэлдэг түүхын эрдэмэй кандидат Булат Зориктуев түүхын эрдэмэй доктор Регби Ешиевич Пубаевтай хамта Буряад орондо буддын шажанай гүрэнэй эрхэтэй болгогдоhоор болон Тамчын дасанай байгуулагдаhаар 250 жэлэй ойе тэмдэглэхэ дурадхал найруулhан бэшэг зохёогоод, тэрэ үедэ Хамба лама байhан Ж. Эрдынеевтэ болон республикын Министрнүүдэй Соведтэ 1990 оной хабар бариhан юм. Һүүлдэнь эрдэмтэдэй бэшэгые үндэhэ болгон, Министрнүүдэй Совет энэ ехэ ойе тэмдэглэхэ тухай тогтоол абаhан байгаа.

Тиигэжэл тэрэ оной ноябриин 26-да, нилээд жабартай хүйтэн үглөөгүүр, Тамчын дасанай hэльбэгдэhэн Шойрын дуган шадар Сэлэнгын аймагай hуурин тосхонуудhаа ерэhэн хэдэн мянгаад хүн сугларжа, Ивалгын дасанай Хамба лама түрүүтэй 14 ламанар арамнайн уншалга бүтээhэн юм. Табин хоёр жэл соо энэ дуган сан хэнгэрэгэй, номоо уншаhан ламанарай абяа соносоогүй hэн.

Энэ ушар дээрэhээ бодоходо, муу юумэн илагдажа, hайн hайхан юумэн заатагүй мандан hэргэдэг гэжэ этигэхээр. Сэлэнгын буряадуудшье үндэhэн соёл, хэлэеэ, заншал дадхалаа hэргээжэ, сэдьхэлэйнгээ мүнхэ зулые бадарааха ёhотой.

Николай БАДМАРИНЧИНОВ