ХОЛБОН ЭБЛҮҮЛДЭГ НИИСЛЭЛ ГАЗАР

Чойра дуган

Эндэ буряад дасангуудай түб байhаниинь дэмы бэшэ юм. Эгээл Галуута нуур шадар XVIII зуун жэлэй эсэстэ, нэгэ талаhаа, сонгоол, сартуул, нүгөө талаhаа, Байгалай хойто бэеhээ ерэhэн булгад, эхирэд буряадууд ушаржа, хоорондоо холисолдожо ажаhуугаа hэн. Мүн эндэл Росси Монголтой, Европо Азитай уулзаhан байна. Энэ шадар золгоhон буряадууд, ородууд эбэй ёhоор ажаhуужа шадаха байhанаа өөрынгөө түүхээр гэршэлээ hэн.

Байгаалииншье талаар энэ дайда тон hонирхолтой юм. Сэлэнгэ гараад, Улаан-Үдэhөө баруулхада, саашаа ошохо бүреэ монголжон шэнжэтэй тала хабтайха. Харгын захаар харганаа, дэрhэн ургадаг. Загарай, Хоридо эдэ ургамалнууд дайралдадаггүй шахуу. Галуута нуурта дүтэлхэ бүреэ хуурай хуудам, хужарлиг сагаан тала харагдаха. Гусиноозёрск хотые үнгэрөөд, Тоёон дабаа үгсэжэ ябахадаа, хаа-яа хоёр-нэгэ хайлааhанууд дайралдажа захалаад, саашаа ошохо бүри бүлэг бүлэг хайлааhанууд, бүхэли шугынууд хада, гүбээнүүдэй ташалангуудые бүрхөөдэг.

Тойронхи нютагуудта саhанай хэды ехээр оробошье, Тамчада нэгэ бага бургаад, хирмаг ороод, уданшьегүй hалхинда туугдажа, үгы болошодог...

Николай Бестужев болбосорол, хүмүүжүүлгээрээ нютагай зонhоо хэды илгардаг, иишэ сүлэгдөөд, хэды гажардаг байбашье, эндэхи дайдын нангин hүлдэ хүсые түрүүшын үдэрhөө мэдэрэн, буряадуудтай үгэеэ ойлголсон ажаhуугаа hэн. Буряад эхэнэртэй гэрлэхэhээ гадна, наhа бараhан хойнонь тэрэнэй басаган Екатерина Старцева Хамба Дампил Гомбоевой дүү Найдан (Николай) Гомбоевто хадамда гараhан юм.

Декабристын эндэ байха үедэ Чойвон-Доржо Ешижамсуев Хамбын шэрээ эзэлжэ байгаа. Тэдэ хоорондоо hайн танил, бэе бэедээ айлшалалсадаг байhан юм. Хамбын аргагүй томо, хүндэ бэетэй hэн тула Селенгинскдэ ерэхэдэнь, тэрэниие бата бэхи тусхай hандали дээрэ hуулгадаг hэн гэжэ Жигмэд Анаева дурсадаг бэлэй. Нуурые тойроhон тухай «Галуута нуур» гэhэн очерк соогоо бэшэхэдээ, Н. Бестужев Хамбые дурдана. Тэрээнтэй уулзаха хүсэлтэй дасанда дүтэлжэ ябатарнь, Хамба шүхэртэй тэргэдэ hуугаад, эмээл моритой хоёр ламада үдэшүүлэн, хайшаашьеб ошохоёо гарашаhан байна.

Дурсагдаhан очеркын удха шанараа мүнөөшье алдаагүй байhаниие, мүн нуур шадар мүнөө сагта ондо ондоо үндэhэ яhатанай ажаhуудагые хараада абан, Галуута нуур — Ладога — Путятин арал гэhэн арадай хүдэлөө эмхидхэхэ гэhэн поэт Баир Дугаровай hанамжые дэмжэнэб.

Ладога нуур Бестужевай тоонто Петербургын хажууда оршодог. Харин Владивосток шадар, Номгон далайн Путятин арал дээрэ, тэрэнэй хүбүүн Алексей Старцев элдэб үйлэдбэри, ажахы хүгжөөhэн габьяатай. Энэ хүдэлөөнэй зорилгонь — байгаали хамгаалха ябадал.

Һайн hайхан зорилготой энэ үүсхэлэй бодото дээрээ бэелбэл, үбшэндэ нэрбэгдэhэн Галуута нуурые абархын тула тон түрүүн Тамчын дасанай Согшон сүмые hэльбэн шэнэлээд, оршон дайдые арюудхадаг, хүн зоной сэдьхэлые сэбэрлэдэг цамайнь хуралые hэргээхэ хэрэгтэй гэжэ дахин дабтая.

1991 оной зун Монгол орондо айлшалхадаа, Богдо уулын дархан саазата газарта (заповедник) оршодог Манзушүриин хиидтэ ороо бэлэйб. Галуута-Нуурай дасанай түрүүшын Хамба Лубсан-Жимбэ Ахалдайн Жибзэн-Дамба хутагтын хүреэндэ Манзушүри Мэргэн-Хамба номуун-хаан соржо ламын шаби болоhон тухай Д.-Ж. Ломбоцыреновэй гэршэлэлгые hануулая. Тэрэ үедэ Жибзэн-Дамба хутагтын хубилгаан гэжэ тодороод, Монголой түрүүшын Богдо хаанай шэрээдэ Үндэр Гэгээн (Занабазар) hуугаа юм. Занабазар Монголой агууехэ уран бүтээлшэ гэжэ алдаршанхай гүб даа.

Тамчын дасанай түрүүшын Хамбын Богдын хүреэндэ гэгээн багшын шаби байhан тухай Ломбоцыреновэй бэшээшые Улаан-Баатарай Зүүн Хүреэнэй Хамба Дамбажавта уншаад үгэхэдэмни, Манзушүриин гэгээн гээшэтнай эгээл тэрэ танай ороhон Манзушүриин хиидтэ hуудаг байhан юм гэжэ дуулгаа. Тиигэжэ мэдэхэдээ, Жимбэ Ахалдайн hуража гараhан нангин газарта ерэхэ, тэрэнэй мүргэдэг байhан Богдо уулада hүгэдэхэ хабатай байhанаа ойлгоо бэлэйб.

Богдо уулын дархан саазата газар болоhон сагhаа 200 гаран жэл үнгэрөө. Тэндэ нэгэ мүшэршье хухалхань, ан амитадыешье олзолхонь тэрэ сагhаа хорюултай юм. Дархан саазата гуримай ашаар юм гү, оршон тойрон оройдоошье ойгүй аад, имагтал Богдо уула ой модоор бүрхөөгдэhэн байдаг. Мүнөө тэндэ Манбын (эмэй) hургуули нээгдээд, 7 — 10 наhанай гушаад хубараг хүбүүд hурана. Тэдэнэй багша лама Баярсайхан буряад дасангуудай нэгэнтэй холбоо тогтоохо хүсэлтэй байhанаа мэдүүлээ hэн. Буряадай эрдэмэй түбэй хүдэлмэрилэгшэд Тамчын дасанда «Манба» гэhэн бага предприяти байгуулха түсэбтэй гэжэ дуулагшаб. Саашадаа иимэ юумэн эндэ бии болобол, магад, Манзушүриин хиидэй Баярсайхан багшын хүсэл бэелхэ аалам.

Холын газарнуудые холбон эблүүлдэг ниислэл шэнжэтэй Тамчын талада оршодог дасанай hэргэлтэдэ бүгэдэ буряадууд хабаадаха ушартай гэжэ тобшолоод, тэрэ Богдо уулын дархан саазата газарайхи шэнги гурим Галуута нуур шадаршье тогтоогоо hаа, хэды hайн бэлэй гэжэ досоогоо шэбшэнэб.

Николай БАДМАРИНЧИНОВ