ДАЛАЙ ЛАМЫН ЗАХЯА

Далай лама Ивалгын дасанда. Гэрэл зураг: Александр Князев

1991 оной июлиин 17-до, буддын шажанай Буряад орондо гүрэнэй эрхэтэй болгогдоhоор 250 жэлэй ойн тэмдэглэгдэжэ байhан үедэ, Тамчын дасанда Гэгээн түрэлтэ Далай лама бараалхаа hэн. Тиишэ ниидэхынь урда тээ Ивалгын дасанда Далай ламатай уулзажа хөөрэлдэхэ зол намда тудаhан байна. Урда үдэрынь «Буряад үнэндэ» Тамчын дасан тухай минии бэшэhэн очерк гараhан юм. Тиимэhээ нэгэ аргаар тэрэ вертолёдтонь hуулсаха hанаатай, газетэеэ баряад, Далай ламые үдэшэлсэжэ ябаhан тусхай томилолгото хүнүүдтэ хандаа hэм. Вертолёдто орожо шадаашьегүй hаа, Далай ламатай хөөрэлдэхэ ушартай болоhон байнаб. Энэшье хэрэгтэмни Тамчын дасанай нэрэ hүлдэ заяашань туhалаа ха гэжэ hанагшаб. Юрэнхыдөө тус дасанай түүхые үзэхэ бүреэ сэдьхэлдэмни зол жаргалай мэдэрэл hалбаран сэсэглээ бэлэй. Нигүүлэсхы боди сэдьхэлтэй агууехэ гэгээшүүлые алдаршуулhан агууехэ дасан хүреэ болоно бшуу...

Хөөрэлдөөнэйнгөө түгэсхэлдэ Тамчын дасанай зурагтай өөрынгөө статьягай гараhан газетэ Далай ламада баряад:

— Мүнөө Танай ошохо гэжэ байгаа Тамчын дасан гээшэ, — гэжэ тайлбарилбаб.

Далай лама оршуулагша тээшээ харан hагад:

— Тамча, Тамча, — гэжэ дабтан, — тиимэ нэрэтэй юм гү? — гэжэ асууба.

— Бүри урда сагhаа буряадууд Галуута-Нуурай дасангые Тамчын гэжэ нэрлэдэг юм, — гэжэ дуулгабаб.

Энэ нэрээрнь Далай лама юундэ онсо hонирхооб гэбэл, түбэдөөр «Тамча» гэhэн үгэ «ехэ ламанар, мэргэшүүлэй байдаг газар» гэhэн удхатай гэжэ hүүлдэнь дуулаа hэм. 1991 оной майн 22-то Бакула римбүүшэ энэ дасанда морилжо, уншалга мүргэл бүтээhэн байна. «Энэ газар дайда шажан мүргэлэй дэлгэрхэ шэнжэтэй байна», — гэжэ римбүүшэ багшын хэлэhэн тухай түүхын эрдэмэй кандидат Б. Зориктуев намда хөөрөө hэн.

...Вертолёдоор дасанай дэргэдэ буугаад, Далай лама Шойрын дасанда орожо, гурба дахин унажа мүргөөд, сугларhан хэдэн мянган хүндэ лүн табяа hэн. Һүүлээрнь Согшон сүмэдэ ороходоо:

— Энэ сүмын зураг урда тээнь хаанашьеб хараhан байнаб, — гэжэ хэлээ.

— Энэ сүмэеэ заhажа үзэгты, — гэжэ Гэгээн түрэлтэ захяад, иигэжэ хэлэбэ:

— Һандархай байхадань, досоомни муу байна. Манайшье нютагта, Түбэдтэ, иимэ ушарнууд олон...

Мүнөө үедэ аргагүйбди, тон түрүүн зоноо эдеэлүүлхэ ёhотойбди гэхэ мэтын шалтаг барингүй, энэ захяаень дүүргэхэ хэрэгтэй гэжэ hанагдана.

Хамбын дасанай байгуулагдаhаар эгсэ 250 жэлэй үнгэрhэн хойно Арьяа баалын хубилгаан — Далай лама иишэ заларжа, нютагай зоной амгалан байдалай түлөө ехэ уншалга мүргэл бүтээбэ гээшэ.

52 жэл соо хаалтатай байhан аад, шэнээр нээгдэhэн сагhаа оройдоол хахад жэл үнгэрөөд байхадань, Үндэр түрэлтэ багша урданай тус дасанда морилбо ха юм. Нангин hайхан, үлзы дэмбэрэлтэй энэ ушар бүхы сэлэнгээрхидэй, Буряад ороной бүхы хүн зоной сэдьхэлые баясуулаа, hайхан найдал түрүүлээ.

Нэгэ жэлэй урда тээхэнэ баясхаланта иимэ үйлэ хэрэг Буряад орондомнай тохёолдохо гэжэ лаб хэлэхын аргагүй бэлэй. Буддын шажанта буряад зон иимэ хурса, хүн түрэлтэнэй эб найрамдал, жаргалай түлөө нангин мүргэлөө бүтээжэ ябадаг арюун сэдьхэлтэй багша Далай ламатай байhанаараа үнэн зүрхэнhөө омогорхохо, баясаха ушартайбди.

Эгээл мүнөө, хёморолой үедэ, бидэ булта Далай ламын захяагаар сэдьхэлээ сэбэрлэжэ, бэе бэеэ энхэрэн хайрлажа, хаа хаанагүй дэлхэй дээрэ хүн зоной, бүхы амитадай амгалан амидархын түлөө мүргэжэ байха аргатай болоhомнай сэгнэшэгүй буянта удхатай.

Галуута нуур шадар hүүлэй үедэ болоhон гэнэ аюулнууд тухай дээрэ бэшээ hэм. Гусиноозёрскын ГРЭС-эй барилгые зогсоожо, Гусиноозёрск хотодо шэнэ предприятинуудые байгуулгые хорихо, ёhотойл «дархан саазата газар» эндэ тогтоохо хэрэгтэй. Тиигээгүй hаа, удааншье болонгүй, Буряадай нютагуудай нэгэн Галуута нуурай, тэрэнэй оршон дайдын хосорхо сагынь холо бэшэ болоо.

Согшон дасаниие hэльбэн шэнэлхэ гэhэн Далай ламын захяае дүүргэхын тула районой хүн зон, засаг захиргаан оролдохо ёhотой. Арад зоной сэдьхэлые тэгшэлэнгүй, саашаа дабшахамнай хэсүү. Республикыншье засаг, олониитэ энээндэ хабаадалсаха уялгатай.

1991 ондо буряад арадай оюун ухаанай hэргэлтэдэ шухала удха шанартай хэдэн үйлэ хэрэгүүд болоо. Майн 24-дэ Хэжэнгэ шадар Жаранхашарай субаргын газар арюудхагдаад, барилгань эхилхээр хараалагданхай. Мүн 53 жэлэй туршада Улаан-Үдэдэ «бүтээлдэ» байhан Зандан Жуу бурхан нютагтаа, Эгэтын дасанда, залажа абаашагдаа. Агын дасанда наян тохой Майдари бурханай хүрэг Ленинградhаа бусаагдажа, тэрээндэ зорюулагдаhан сүмэ бодхоогдожо байна.

Үлзы hайхан эдэ ушарнуудтай хамта Тамчын дасанай Согшон сүмые hэргээлгэ хадаа бүхы буряад арадай hуудал байдалда, үндэhэн соёлойнь хүгжэн hалбаралгада, оршон тойронхи дайдынь арюудхалгада нүлөө ехэтэй байхань арсашагүй.

Николай БАДМАРИНЧИНОВ
(«Байгал», №1, 1992 он)