АВТОРАЙ НЭМЭЛТЭ

Николай Бадмаринчинов

Хорин жэлэй саана бэшэгдэhэн минии очерк соо Тамчын дасанай Согшон сүмые шэнэлэн hэргээгты гэhэн Арюун Гэгээн Далай ламын захяа тухай хэлээтэй. Мүн баhа энэ оршондохи газар, байгаалиие арюудхахын тула Цамай хурал hэргээхэ гэжэ дурадхаа бэлэйб.

Тиин 2011 оной июниин 9-10-да Тамчын дасанай байгуулагдаhаар, Бурхан шажанай Россиин гүрэнэй зүгһөө баталагдаhаар 270 жэлэй ойн баярта зорюулагдаhан ехэ уншалга арамнай hэргээгдэhэн Согшон сүмэ доторнь Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй ударидалга доро боложо, удаань сүмын урдахи талмай дээрэ Догшодой Цамай хурал Улан-Yдын Дээдэ-Онгостойдохи Дуйнхор дуганай лама хубарагууд бyтээhэн байна. Һүүлээрнь ехэ найр наадан болоо hэн.

Тиимэ болохолоороо хорин жэлэй саана Далай багшын айладаhан захяа одоол дүүргэгдэбэ гээшэ. Энэ хэрэгтэ Тамчын дасанай шэрээтэ Солбон ламбагай (Аюшеев), тус дасанай соржо Гончик ламбагай (Будаев) гэгшэд горитой хубита оруулаа. Мүн нютагай зоной үргэл хандибай, федеральна, республиканска, Сэлэнгын аймагай муниципальна засагай зургаануудай оруулhан мүнгэ зөөриин, гаргаhан шармайн оролдолгын ашаар дэмбэрэлтэй энэ хэрэг бүтэбэ. Энэмнай бүгэдэ Буряадай удха шанартай хэрэг бшуу. Бүтэн үлэhэн түүхэтэ иимэ Согшон сүмэ республика соо бэшэ үгы. Имагтал Забайкалиин хизаарта Агын, Cүүгэлэй түүхэтэ дасангууд шэнээр hэргээгдэнхэй байдаг ааб даа.

Мүн Цамай хуралай 80 жэл болоод, Тамчын дасанда дахин хурагдаhаниинь баhал дэмбэрэлтэй. 77 жэлэй урда тээ, 1934 ондо, Тамчын дасанай хаагдахын урдахана Цамай наадан хүсэд бэшээр бүжэглэгдэжэ, Анна Ахматовагай хүбүүн, алдар суута эрдэмтэн, дорнодохи судлалша Лев Гумилёв энэ наадые хаража, өөрынь хэлэhээр, сэдьхэл доторнь хүсэтэй хубилалта болошоhон байгаа.

Согшон сүмын hэргээгдэhэниинь, Цамай хуралай дахин хурагдаhаниинь hайн. Гэбэшье Галуута нуурай байдал дорой байhан зандаа. Гусиноозёрскын ГРЭС республикын экономикодо горитой үүргэ дүүргэдэг бэд даа. Теэд бузартай халуун угаадаhаяа нуур руу шудхаhан зандаа. Гусиное Озеро hууринай (Тамчын) байдалынь бүришье тулюур. Совет үедэ энэмнай Сэлэнгын аймагай эгээл томо hуурин, аяар 7 мянган хүн ажаhуудаг аад, мүнөө хоёр-гурбан мянган хүн үлэнхэй. Олонхи зониинь ажалгүй. Аймаг дотор эгээл олоор хуули эбдэхэ ябадалтай hуурин. Хара тамхин залуушуулай дунда дэлгэрэнхэй.

10 жэлэй урда Тамчын дасанай 260 жэлэй ой тэмдэглэгдээ бэлэй. Теэд уданшьегүй, хэдэн үдэр үнгэрhэн хойно, Тамчын баруун-хойно байhан сэрэгэй складуудта снаряд хэрэгсэлнүүдэй тон хүсэтэй тэhэрэлгэ боложо, hууринай зон зугадаха баатай болоо hэн. Хоёр хүн тэрэ удаа тэhэрхэйнүүдтэ дайрагдажа шархатаhан аад, хожомынь арбаад хүн хүcэд харууhалагдадаггүй складhаа снаряд абажа байhаар алуулаа. Юундэб гэхэдэ, ажалгүй зон үлэhэн снаряд задалжа, үнгэтэ металлыень тушаажа, мүнгэ олохо баатай болоо ха юм. Баяжахынь үнэхөөрөөшье баяжаа. Теэд урагшагүйдэhэниинь болгомжолонгүй амияа алдаа. Тэрэ тоодо үхибүүд. Оборонын министерство мүнөөшье хүрэтэр тэhэрэлгын хойшолонгуудые хүсэд усадхаагүй. Хохидоhон зондо мүнгэн туhаламжа мүртэй үзүүлээгүй.

Нуурай хойто эрьедэ, Тамчаhаа 25 километрэй зайда Асын (Атаган) дасан байhан юм. 2007 ондо Бараата hуурин шадар тус дасанай байhан газарта субарга табигдажа, Хамба лама түрүүтэй Ивалгын дасанай болон Зэдэ, Сэлэнгын хэдэн дасангуудай ламанар рамнай үргэбэ. Һүүлээрнь энэ дайдада дала гаран жэл соо үзэгдөөгүй ехэ найр наадан боложо, Буряадай эрхим бүхэнүүд, Сэлэнгын, хүршэ аймагуудай хүбүүд барилдаанда хүсэ тамираа туршалдаба. Мүнөө энэ субарга шадар хүрдэнүүд табигдажа, жэл бүри зунай эхеэр hайндэр болодог болоо.

2011 оной июниин 10-да Москвада алуулhан муу алдарта полковник Будановай командалдаг байhан Гусиноозёрско танкова 160-дахи полк Асын дасанай газарhаа 5 километрэй зайда байрладаг гээшэ. Буряадые, Галуута нуурай нэрые гутааhан хүршэ. Дуулахада, мүнөө тус полкын байдалынь доройтонхой. Зэдэ станцида байhан аад, Челябинск зөөлгэгдэһэн авиаполкын байрануудта танкова полк Гусиноозёрскhоо абаашагдажа болохо гэдэг.

Эдэ ушар баримтануудhаа тобшолол хэбэл, hэргээгдэhэн Тамчынгаа дасаниие тон түрүүн сэлэнгынхид, бүхы Буряадай зон сахин хамгаалжа, саашадань бүри гоёр шэмэглэжэ, хурал мүргэлнүүдтэнь ходо ябажа, Бурхан, сахюсадтань мүргэжэ, зальбаржа байха уялгатай гэжэ hанагдана. Энэмнай Буряад ороноймнай нангин хүсэтэй hүлдэ удхань болоно бшуу. Энэ дасанда hууhан хамбанарай олонхинь сэлэнгынхид байбашье, XIX зуунай хоёрдохи хахадта, XX зуунай эхиндэ Зэдэhээ, Хориhоо гарбалтай ламанар Хамбын үндэр шэрээдэ дэбжүүлэгдээ hэм шуу. 1911 онhоо 1917 он болотор булгадай готол буумал отогой Даша-Доржо Итигэлов XII Бандида Хамба лама боложо эндэ hуугаа hэн.

Тиимэ болохолоороо Тамчын дасан Хилгантын Сонгоол Балдан Брайбун дасаниие халажа, 200 гаран жэлдэ Хамбын хүреэн байhанаа XX зуунай хахадта буряад арадаа сахин мандуулха, эблүүлэн нэгэдүүлхэ ниислэлтэ үндэр үүргэ, харюусалгаяа Ивалгын Хамбын дасанда дамжуулhан алдарта түүхэтэй.

Тамчын нангин алдарта дасан мандаха болтогой!

Николай Бадмаринчинов,
Тамчын дасанай жиндаг.