ОРОЙН ШЭМЭГ ЗОНХОБО

Богдо Зонхобо. XIX зуун жэл

1990 оной июниин 8-да Зандан Жуугай марафон Яруунада болоо hааб даа. Түгэсхэл дээрэнь Эгэтын дасанай шэрээтэ – Доржи лама түрүүтэй эндэhээ ошоhон ламанар "Мэгзэм" уншахадаа, хоёрдохи мүрhөөнь эхилээ бэлэй.

Һүүлдэ мэдэхэдэм, тус "Мэгзэм" анхан табан мүртэйгөөр зохёогдоhон юм байгаа. Теэд тэрээхэн 5 мүр соонь юун тухай хэлэгдэдэг юм ааб гэhэн таабаритайхан бодол намай тамалжа эхилбэ. Энэ асуудалтайгаар үбгэдтэ хандахада, балай урагша абажа үгэнгүй:

– Юрын хара зоной мэдэхэ ёhогүй юумые мэдээд яаха гээбши? – гээ hэн. Юрын "хара" зон юундэ "Мэгзэмэй" удхые мэдэхэ ёhогүй юм? Бурханда мүргэхэ гээшэ имагтал мухар hүзэгөөр хизаарлаха ёhогүй, бурханай сурталай уг удхые шудалагты гэжэ Гэгээн түрэлтэ Далай-лама тэрэ ерэхэдээ, баранда номноно бэшэ hэн гү?

Тиигээд нангин шүтээнүүдэй юрын мүргэлшэн шэнгеэр хубсалжа, Түбэд орон ошожо шэнжэлhэн суута эрдэмтэн Г. Ц. Цыбиковэй "Шэлэгдэмэл зохёолнуудай" ("Наука" хэблэлэй Сибириин таhаг, Новосибирск, 1981) 2-дохи боти соо Богдо Зонхобын намтарта хабаатай зүйлнүүдые үзэжэ байтараа, "Цзонхава и его сочинение" Лам-рим-чэн-по" гэhэн зохёол соонь "Мэгзэмэй" мүр бүриин ород оршуулгые оложо хүхибэб. Энэ оршуулгые Г. Цыбиков "Монголой дасан хиидүүдэй ба буддын шажанай санаартанай ажаhуудалай очеркнууд" гэhэн А. М. Позднеевэй номhоо абаа юм байна. Гэхэ зуура энэ оршуулгын шанарые Г. Ц. Цыбиков шүүмжэлhэн гэжэ ботиин ажаглалта соо хэлээтэй.

"1400-гаад онуудта тэрэ (Зонхобо – Ц.Д.) ламануудай дунда онсо илгаржа, өөрынгөө багша лама Ремдабада зорюулhан табан мүртэ шүлэгhөө бүридэhэн магтаал зохёожорхиhон юм", – гэжэ Г. Цыбиков бэшэнэ. Харин Ремдаба багшань тон ехээр аягүйрхэжэ, үгэнүүдыень хубилгаад, Зонхободо өөртэнь зорюулжархиhан юм байгаа. Тэрэнь түрүүн 4 мүртэй шүлэг-магтаал байhан байна. Хожомынь тантристнууд тэг дундань нэгэ мүр нэмэжэ, табан мүртэй магтаал болгоhон гэнэ. Тэрэнь хадаа мүнөөнэй "Дyдбyн малүй жомзод Самбай-даг" гэhэн мүр байгаа ёhотой.

Гэхэтэй хамта ород оршуулгада түбэд хэлэн дээрэ уншагдадаг мүрнүүдэйнь hуури байра hэлгэгдэнхэй гэхэ гү, али оршуулга hүүлhээ эхилhэн байна. Энээниие яагаад ойлгобош гэхэдэ, "Мигмид зээвай дэрчэн Жанрайсиг", – гэжэ 5 мүртэй мэгзэм эхилдэг шуу. Харин Жанрайсиг гээшэмнай Арьяа-Баала (Авалокитешвара) бодисадын түбэд нэрэ ха юм даа. Харин мүр бүриин энэ оршуулга соо эхинэй мүр гурбадахи болоод байна. Тиихэдэ Богдо Зонхобын өөрынь – Лобсан-Дагба нэрые дурдаhан hүүлшын мүр – "Лобсан-дагба шавла солбандэв" гээшэнь ород оршуулгада түрүүшын боложо оронхой. Түгэсхэлэй мүрэй урда ороhон "Ганжан хайвай зүгжэн Цзонхава" гэhэн үгүүлгэ хоёрдохи мүр болгогдон оршуулагдаа. Бүхы оршуулгыень эндэ харуулая:

Жамбай-ян гээшэ Жамьян (Манжушри) болоно. Самбаи-даг гээшэнь Очирвани (Ваджрапани) юм гэнэ. Очирваниин түбэд нэрэ Чагдар гэжэ Г. Цыбиков зааhан байна.

Энэ мэтээр бодомжолоод, "Мэгзэмые" өөрынхеэрээ оршуулжа туршааб. Юун болоо юм, мэргэшүүл шүүмжэлнэ бэзэ:

Манжушри гэгшэдтэй (hүүлдэнь тантристнууд Очирваниие нэмэлсээ гэнэбди) адлидхажа, Ремдаба багшань шабияа иимэ үндэрөөр сэгнэн магтаhан байгаа гээшэл даа. Мэндэ ябахадаа, иимэ үндэр бодисада бурхадтай, сахюусадтай жэшэгдэхэ хубида үсөөхэн гэлэн санаартан хүртэдэг бэзэ.

Богдо Зонхобо хадаа 6-дугаар рабжуунай гал улаагшан тахяа жэлдэ арбадугаар hарын 10-да энэ дэлхэйдэ мүндэлhэн намтартай. Европын литэдэ оруулбал, 1357 оной намар түрэhэн болоно.

Эсэгэнь Мал угай хүн, Дарахаче-Лумбунге гэжэ нэрэтэй байгаа. Эхэнь Шинмо-Ачой (Шинмо-Зачой) гэжэ нэрэтэй байhан гэнэ. Эсэгэнь Зонхо (Цзонха) гэжэ Зүүн Түбэдтэ оршодог нютагай хүн байгаа. Энэнь буряадаар оршуулбал, "Мангирта" гэжэ үгэ болохо. Тиигээд хүбүүнэйнь нэрэ нютагайнгаа нэрээр Зонхобо (Цхонкапа) гэжэ алдаршаhан болоно.

Тоонто дээрэнь хожомынь сагаан зандан модон ургаад, набшаhад дээрэнь зуун мянган зураг, холтоhон дээрэнь үзэгүүд бии болоhон тухай домог нютагаархидайнь дунда хэлсэгдэдэг байгаа. Зонхобын түрэhэн тоонтодо хожомынь суута Гумбум хиид баригдаhан юм.

Зонхобын шаби, сурталыень халан абажа үргэлжэлүүлhэн Кхайдуб-Гэлэг-Балсан багшынгаа намтарые бэшэхэдээ, Зонхобо хадаа эсэгынгээ зургаан хүбүүдэй дүрбэдэхинь байhан гэжэ заанхай. Хоёртойхон энэ хүбүүень лама Дондүб-Ринчен эсэгэhээнь эрижэ абаад үргэhэн, тэжээhэн, hургаhан номтой.

Гэгээн түрэлтэ Чойджи-тон-римбүүшэ Зонхобын багша байhан юм байна. Тиихэдээ зааhан багшанарыньшье үндэр бэлигтэй, өөрөөшье Богдо Зонхобо түрэлхиин бэлиг түгэс хүн байгаа гээшэ ааб даа.

Зонхобын 16-дахи наhандаа ябахада, Дондуб-Ринчен Түбэдэй гүн руу хүбүүе hуралсалда эльгээхэ гэжэ шиидэбэ. Хүбүүншье дуратайгаар зүбшөөбэ. Юуб гэхэдэ, мэргэшүүлэй олон лэ байhан газарта ошохо дураниинь хүрэдэг байгаа. Тиигэжэ үргэмэл эсэгэнь хүбүүе харгыдань түхеэржэ, захяа заабари үгэhэн түүхэтэй.

Түбэдтэ 5-6 жэл соо hураха зуураа, буддын сурталда сэдьхэлээрээ тэрэ шунаhан байгаа. Yнгэрхэдөө, уулзахяа Амдо ерэхыень түрэhэн эхынгээ захихада, нютагаа бусахагүй гэжэ хатуугаар шиидэhэн юм гэнэ. Бодото юумэнэй мүнхэ буса, хэндэшье туhагүй байхада, имагтал Бурхан багшын зарлигhаа ондоо хэрэгтэй гэхэ гү, али эхэ зургаан зүйл хамаг амитанда туhатай ондоо юумэ үгы байна гэжэ сэдьхэhэндээ, эжынгээ захяада харюу болгон, өөрынгөө дүрые зуража эльгээгээд, намтай уулзабаб гэжэ hанахые захиhан түүхэтэй.

Удаань Зонхобо хуралай хэсэлгэ хэжэ, олон ондоо сүмэ хиидүүдээр ябажа эхилбэ. Тиигэжэ эрдэм мэдэлгэеэ гүнзэгырүүлhэн байна. "Хиидүүдээр хэсэжэ, бурханай эрдэм номой хэшээл гараhан тухайнь уншахадаа, Зонхобо байгаалиhаа абаhан дунда зэргыншье бэлигтэй байhан байбал, нилээдгүй томо эрдэмтэн болохо ёhотой hэн гэжэ эзэлүүдгүй ойлгонош", – гэжэ Г. Ц. Цыбиков бэшэhэн юм.

Иигэжэ хуралай хэсэлгэ хэжэ ябаха үедөө 25 наhандаа Урда Түбэдэй Ярлун-Намчжал гэжэ хиидтэ тэндэхи үндэр зиндаата ламанарай нюур дээрэ буддын ехэ гэлэн багшын үндэр санаарта (аягха тахимлиг) хүртэhэн байна.

Тэрэ үедөө Зонхобо шүлэг зохёолго тухай, хэлэнэй найруулга тухай, эмшэлэлгэ болон тоо бодолго тухай юрэнхы эрдэм дууhыень шудалжа үрдиhэн байгаа. Хурса мэргэн, оролдосо hайтай байhыень анхаржа, мэргэжэл түгэс эрдэмтэ ламанар гайхалдадаг байhан гэхэ.

Гэбэшье Зонхобо hуралсалаа энээгээр хизаарлаагүй, 25-hаа 29 наhан хүрэтэрөө Цегунтан хиидтэ (Hасада ойро оршоhон) үлэжэ, Түбэдтэ бии байhан "Ганжуур" болон "Данжуур" соо ороhон бүхы зүйлнүүдые шудалаа. Тиигэжэ 30 наhан хүрэтэрөө буддын шажанай философиие гүйсэд ойлгожо абаба. Тиихэдэ мэдээжэ энэдхэг эрдэмтэдэй: Дхармакирти, Нагарджуна, Арьядева, Шантидева, Чандракирти, Асанга, Васубандху гэгшэдэй зохёолнуудые үндэhэн болгон, логико, парамит (бараамид), абхидарма гэхэ гү, али тодо хуули гээшые ухаандаа болбосоруулжа абаhан байна.

Гушан нэгэн наhандаа буддын сурталые Зонхобо нилээдгүй hайн мэдэхэ болоод, Майдариин зохёол гэжэ суурхадаг, үнэн дээрээ Асангын бэшэhэн "Абхисамаяламкара" ("Yнэн ойлгомжын шэмэг") гэhэн зохёолдо тодорхойлолто бэшэжэ, "Алтан эрхи" гэжэ нэрлэhэн байна. Тэрэнь бараамид гээшые элирхэйлхэ талаараа эрхим зохёол гэжэ мүнөөшье сэгнэгдэhэн зандаа.

"Ганжуурай" болон "Данжуурай" хуби болохо судар шудалhан хойноо Зонхобо үндэhэн гэхэ гү, али тантра гээшые үзэхэ гэжэ шиидэhэн юм гээд, намтаршадынь онсо тэмдэглэнэ.

Зонхобо

Тантра гээшэ "Ганжуурай" хуби, мистицизмын суртал болоно. Энэ хадаа захадаа хүртэшэгүй ехэ эрдэм мүн. Гэхэ зуура буддын суртал хоёр хүлгэн – ехэ хүлгэн (махаяна), бага хүлгэн (хинаяна) боложо хубаардаг гэжэ мэдэнэбди. Ехэ хүлгэн хадаа 2-дугаар зуун жэлдэ хубилган шэнэлэгдэhэн суртал мүн, тэрэ хадаа Хитадта, эртэ урдын Түбэдтэ, Япондо үргэнөөр дэлгэрhэн түүхэтэй. Бага хүлгэн гээшэнь манай ээрын урда тээ III зуун жэлдэ бүрилдэhэн суртал, Сиамда, Вьетнамда, Шри-Ланкада, Бирмэдэ дэлгэрhэн юм.

Зүгөөр Хойто зүгэй буддистнууд тантризмые онсо хүлгэн гэжэ тоолодог. Тиимэhээ буддын сурталда гурбан хүлгэн болоно гээшэ. Дээрэ дурсагдааша ехэ хүлгэн (махаяна), бага хүлгэн (хинаяна) болон тантрын гэхэ гү, али тарниин хүлгэн (мантраяна, ваджраяна) гэжэ ойлгонобди. Һүүлшынхииень түбэдөөр дорджэ-тэгпа) – Ваджрын (Очирой) гэхэ гү, али алмаз хүлгэн гэдэг.Энэдхэгэй хойто буддизмда энэ хүлгэн хожом бии болоhон байна. Энэ сурталай ёhоор тусхай тарниин хүсөөр лэ алибаа юумэ туйлаха, абарал ерүүлжэ, тогоологсон шанар оложо болохо юм.

Түбэд орондо мантраянын сурталые агууехэ Падмасамбхава (буряадаар Бадма-Самбаава) VIII зуун жэлдэ дэлгэрүүлhэн түүхэтэй. (Ваджраянын сурталые Буряад орондо шэнжэлhэн хүнүүдэй нэгэн гэхэдэ, Бизья (Бидия) Дандарон байгаа. Зүгөөр тэрэнэй шэнжэлhэн зохёолой багахан хуби тон hаяхан 90-ээд онуудай эхеэр Улаан-Yдэдэ шабинарайнь ашаар барлагдажа гараа).

Илажа түгэс нүгшэгсэн бурхан багшын бүхы бүтээлнүүдые үзэхэ гэжэ Зонхобо эдир залуу наhанhаа эрмэлзэhэн хүн байгаа. Тиимэhээ тантрые шудалха гэжэ хүсэhэниинь ойлгосотой.

Эрхим мэргэдэй, илангаяа Умапа гэжэ Маньжушри бурхантай золгодог санаартанай ашаар хогоосон шанар гээшые Зонхобо эрхим hайнаар мэдэхэ болоhон байна. Хогоосон шанарай уг удхые ойлгобол, энэ юртэмсын зоболонhоо хахасажа, бурханай хутаг олохо зам нээгдэхэ жэшээтэй.

Бурхан шажанай эрдэм бэлигтэ hайса хүртэжэ, нилээдгүй мэргэн болоходоо, Богдо Зонхобо шабинартай болоhон байна. Уhан хара бишэн жэлдэ гэхэ гү, али европо литээр 1392 ондо Зонхобын сурталые баримталhан найман хүн гулидаба. Энэнь шэнэ ёhоной шэглэлэй эхин бэлэй. Шабинарайнь тоо бага багаар нэмэhээр, 5 жэлэй үнгэрхэдэ, гушаад хүн болоод байгаа.

Зонхобын алдар соло хаа хаанагүй дэлгэрбэ. Дүшэн нэгэ хүрэжэ ябахадань, Дарма-Ринчен гэжэ лама тэрээндэ ерэhэн гэнэ. Хожомынь энэ лама Галдан хиидтэ Зонхобын орлогшын нангин шэрээдэ hууха заяатай байгаа.

Эгээл энэл үедэнь Ремдаба Зонхободо магтаал зорюулhан байна. Түбэдэй гол хиидүүдэй, онсолбол, Санпу, Дэвичжан, Гунтан, Гадон, Чжормолун, Зулпу сүмэнүүдэй шэрээтэнэр Будаланай (Потала) ордондо сугларжа, Зонхобоhоо номнол шагнадаг байгаа. Будаланда гээшэ тэгшэ газарта бархайhан хабсагайлиг хада. Тэндэ Түбэдэй ниислэл Һаса (Лхаса) оршодог. 1959 оной февраль болотор Будаланда Далай-ламанарай ордон байhан гэжэ мэдээжэ.

Зонхобо хадаа судар болон тантра номнодог болоо. Тиихэ мүртөө олондо туhалдаг ламые хүндэлхэ гээшые гол дүрим болгоhон үүргэтэй. Зүгөөр лама хүндэ үндэр эрилтэнүүдые тэрэ табидаг байhан гэнэ.

Модон хүхэ бишэн жэлдэ (1403 ондо) Радэн хиидтэ hуугаад, Богдо Зонхобо "Ламрим" ("Мүрэй зэргын хуряангы" гэжэ монголоор оршуулhан байна) гэжэ зохёолоо бэшэжэ эхилhэн түүхэтэй. Энэ зохёолой удха шанарые эрдэм бэлигтэн үндэрөөр сэгнэдэг байна. Өөрынгөө томохон энэ зохёол тухай Богдо Зонхобо наhа барахынгаа урда иигэжэ хэлэhэн гэдэг: "Ерээдүйн шэнжэлэгшэд намайе хараагүйбди гэжэ голхорхо болбол, минии хоёр түрэлэй боди мүрэй шатые уншуужаг: энэнь намтай золгоhонтой адли болохо. Би энэ ном соогоо наян дүрбэн мянган номой согчис найруулhанби. Намтай харалсаашье hаань, би энэ зохёол соогоо хэлэhэнhээ үлүү hайн юумэ хэлэхэгүй hэм". Энэ үгыень дурнын асуудалнуудые шэнжэлдэг байhан эрдэмтэн, академик В. П. Васильев зохёол соогоо дурдаhан байна. (Васильев В. П.“Буддизм”, III хуби, Санкт-Петербург, 1857).

Бурхан шажанай суртал дэлгэрүүлэгшэ энэдхэг багша Джово-Атишын "Боди мүрэй зула" гэhэн бүтээлые өөрынгөө зохёолой үндэhэн болгоhонби гэжэ Зонхобо мэдүүлhэн юм гэдэг. Богдо Зонхобошье энэ гуримыень баримталан, Бурхан багшын сурталые номнохо тухай хэшээл зарлигаа хүнүүдэй хүгжэлтын шатаар хубаанхай.

Имагтал өөhэд өөhэдынгөө садхалан hайн ябаха тухай оролдон, ажабайдалай үдэр бүриин юрьеэн соогуур мунхидагууд эгээл доодын хүгжэлтэтэй зон болоно.

Харин энэ дэлхэйн жаргал тухай бодохоо болижо, нүгэл хэхэhээ арсабашье, имагтал өөрынгөө амгаланиие сахигшад дунда хүгжэлтын зон гээшэ. Өөрынгөө зоболоной шалтагааниие ойлгожо, зоболонhоо хахасахадань ондоо хүнүүдтэ туhалхые хүсэгшэд дээдэ хүгжэлтэтэй зон болоно.

Шата бүхэнэй хүнүүдтэ тус тустань зохихо хэшээл үгтэхэ зэргэтэй. Зүгөөр доодо шатын жама ёhые шудалангүйгөөр, ямаршье дээдын хэшээл зарлигта хүртэжэ шадахагүй юм. Тиимэhээ бүхы суртал хадаа бүхэлеэрээ имагтал дээдэ шатын хүгжэлтэтэй хүнүүдэй шудалха зүйлнүүд болохо ёhотой.

Доодо шатын хүнүүдтэ бурханай сурталай эхин (оролто), ламые хүндэлхэ гурим, үхэл ба мүнхэ буса юумэн тухай хэшээл үгтэхэ зэргэтэй.

Дүрбэн бодото зүйл тухай суртал дунда шатын хүнүүдтэ түхөөгдэхэ. Дээдэ шатын хүгжэлтын хүнүүдтэ бараамид түхөөгдэхэ. Бараамид хадаа абарал туйлаха гү, али бодисаданарай шанар олохо, ондоогоор хэлэбэл, Илажа түгэс нүгшэгшын хүбүүдэй тоодо орожо болоно.

Атиша багшын дурдагдааша зохёолhоо гадна, ондоошье мэргэшүүлэй бүтээлнүүдые өөрынгөө "Ламримдэ" Зонхобо хэрэглэhэн байна. Онсолбол, Атишын шаби Лодан-Шэйраб, мүн энэ ламын шаби Долун-па гэгшэдэй согсолhон "Танрим" гэhэн зохёолые нэрлэжэ болоно. Наhанайнгаа эсэстэ – модон хүхэгшэн хонин жэлдэ (1415 он) "Ехэ Ламрим" гэжэ зохёолоо хаhаха арга олоhон байгаа. Бурханай номуудhаа абтаhан ута үгүүлэлнүүдые, ондоо хүнүүдэй hанамжануудые буруушааhан зүйлнүүдээ орхёод, "Бага Ламрим" (хуряангы Ламрим) согсолон бүридхөө. Энэнь монгол хэлэн дээрэ оршуулаатай. Манай Буряад орондошье зарим айлнуудта хадагалаатай байдаг.

Гал улаан нохой жэлдэ (1405 ондо) шабинарайнгаа хайра гуйлтаар "Ламримдээ" нэмэлтэ болгон, "Нъагрим" гээшые найруулжа, дүрбэн үндэhэнэй гэхэ гү, али тантрын асуудал Ваджрадарын мүр гэхэ гү, али хамаг нюуса тарни хаража үзэhэн алдартай. Энэ зохёол хадаа далда нюуса эди шэдидэ хабаатай.

Табин наhандаа Богдо Зонхобын алдар суу нилээн дэлгэржэ, ондоо шэглэл баримталжа ябаhан бэлигтэ ламанар Зонхободо ерэжэ, тэрэнэй сурталда хамжадаг болоо. Жэшээнь, Буддын шажанай Сакья hалбариие баримталжа, амжалта түгэс ябаhан Кхайдуб-Гэлэг-Балсан Зонхободо ерэжэ, ото тэрэниие дагажа, хожомынь бэлигтэ уран зохёолшо болоод, Богдын үндэhэлhэн шара малгайтанай hалбариие аршалан хамгаалдаг, дэлгэрүүлдэг болоhон байна.

1409 ондо Зонхобо өөрын дуган хиид байгуулха гэжэ шиидээд, Һаса хотоhоо зүүлжээ холохон оршодог Брог гэжэ хада дээрэ сүмэ барюулба. Тэрэ сүмэнь Галдан (монголоор түгэс баясхаланта) гэжэ нэрлэгдэбэ. Зонхобын тогтооhон шэглэл Галданай гэжэ түрүүшээр нэрлэгдэhэн аад, hүүлдэнь гэлугпа болоо.

Yлэhэн наhанайнгаа ехэнхиие Богдо Зонхобо энэ дасанда үнгэргөө гэжэ намтаршадынь заана. Шорой гахай жэлэй (1419 он) арбадугаар hарын 25-да шабинартаа захяагаа хэлээд, Богдо Зонхобо тагаалал болоhон байна. Бэень онсо субарга соо хадагалаатай, харин hүнэhэниинь Түшэтэ тэнгэридэ ошонхой. 11-дүгээр галабай эрьехэдэ, энэ түбидэ бурхан боложо тодорхо ёhотой. (Түшэтэ тэнгэридэ Майдари түрүүтэй бурхад байдаг гэхэ. Түшэтын орондо оршодог бурхадай нэгэ наhан 4000 жэлтэй адли, харин нэгэ үдэрынь газарай 400 жэлтэй адли гэhэн домогтой).

Буддын шажанай гэлугпа hалбариие мүнөө үедэ Түбэдэй олонхи зон, Монголдо, Буряадта, Хальмагта, Тывада баримталан сахидаг гэжэ мэдээжэ. Харин гэлугпа (шара малгайтанай) hалбариие Богдо Зонхобо байгуулhан байна бшуу. Богдо Зонхобын байгуулhан энэ hалбари бусадhаа юугээрээ илгаатай байгааб гэбэл, ламанарай нэрэ хүндэ дээрэ үргэгдөө, гэлэн хүнүүд гэрлэхэгүй тангаригтай болоо, бурханай хүрэгүүд шэнэлэгдээ, дасан дугануудтахи ажабайдал юрэнхы гуримтай болгогдоо, Энэдхэгэй хойто үеын буддистнуудай ном hудар үзэжэ, буддийска философи гээшые шудалхые багша захиhан байна.

Манжушри бурханай хубилгаан гэжэ мэндэ байхадаа суурхаhан Богдо Зонхобые буряадууд магтаалнууд соогоо дурдажа, мүргэжэ, hүгэдэжэ байhаниинь мэдээжэ.

– гэжэ "Арбан табан бурханай магтаалай" нэгэ вариант эхилдэг. Теэд энэ гэгээн багшамнай бүри шаби ябахадаа, Ремдаба багшынгаа зохёоhон магтаал – мэгзэмдэ ороhон байна ха юм!

Оройн шэмэг болоhон Зонхобын-Лобсан-Дагбын үльмыдэ мүргэмэй.

Ц. ДОНДОГОЙ