МИЛЫН ДУУЛАЛ
 Миларепа |
Мила богдын намтар тухай хүдөөгэй буряад үбгэд хүгшэд хөөрэлдэдэг бэлэй. Минии нагаса эжын дүү (хүгшэн эжы гэжэ хэлэндэ ороһон хадаа наһан соогоо иигэжэ нэрлэжэ ябаһан хүм) Аюуша Базар нагаса тэрэ үедөө эрдэмтэйл хүн байһан байдаг. Хуушанай монгол бэшэгэй ном һудар тухай хүн бүхэн ерэжэ, нагасаһаа асууха.
Монгол бэшэг мэдэхэ талаар Аюуша Базарые хүсэхэ хүн дүтэ нааша байгаагүй юм гэжэ Яруунын аймагай Эгэтын-Адагта колхоз байгуулалсаһан Дамдинов Бадма Дамдинович бүри 1963 ондо намда хэлээ агша һэн.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэ би нагасындаа байрлаад, һургуулида һурадаг байгааб. Нагасында үбгэд хүгшэд сугларжа, нагасын ном уншахые шагнаха. Дан бага ябаһан халаараа, олон юумыень ойлгодоггүй һэн бэзэб. Имагтал наһаа хүсэжэ, дээдэ һургуулида хуушан монгол бэшэг шудалаад, жэнхэни зохёолнуудые нюдөөрөө хаража, өөрөө үзэглэн уншадаг болоходоол, эхэ түүхынгөө ямар һайхан зүйлнүүдые үзэхэ аргагүй ябагдаа гээшэб гэжэ хожомдон халаглаха ушар болоһон юм. Академик Ц. Дамдинсүрэнэй бүридхэн хэблэһэн «Зуун бэлиг» гэһэн томо согсолборитой ушаржа, юу хээеынь тайлбарилан уншахадаа, «Милын дагуулал эцэ» («Милын дуунуудһаа») гэһэн зохёол нюдэндэм тудаһан юм.
«Зуун бэлигэй» 283-дахи нюурта барлагдаһан Мила богдо тухай материал аха үеынхидэй хөөрөөнүүдые сэдьхэлдэм һэргээбэ. Эндэ нэрлэгдээшэ агуу зохёолой эхин мүртэ «Гүшэг цоржын оршуулга» гэжэ нэрэтэйгээр барлаатай.
Милын «Зуун мянган дуун» гэһэн үгэ бии. Магад, мянган юм гү, али бүри олоншье байжа болоо. Хуушан монгол үзэгүүдые эхэ хэлэнэйнгээ бэшэг болгожо абахадаа, манай угсаатан юунтэйшье жэшээлшэгүй габьяата алхам хэһэн байна бшуу даа! Имагтал Мила богдын уран үгые арад зонойнгоо шэхэндэ хүргэжэ, зүрхэндэнь үлөөхын тула энэ алхам хэгдэхэ ёһотой байгаа!
Мила гэхэ гү, али Миларайба хадаа арбан нэгэдүгээр зуунай үеын Түбэдэй ехэ шэлэгдэмэл хүн. Тэрэнэй шүлэг дуулал нэгэ боти, үльгэр домогой шанартай намтар түбэд хэлэн дээрэ олон удаа хэблэгдэһэн юм.
Халха Монголой Цогто тайжын зохёолоор Хүхэ-Хотын Түшэ соржо Милын намтарые морин жэлдэ гэхэ гү, али 1678 оидо оршуулһан байна. Энээн тухай тус оршуулгын түгэсхэлэй үгэ соо бэшэгдэнхэй.
«Милын дуулал» тухай хэлэбэл, арбан наймадугаар зуунай үедэ хэблэн гаргахын ушар Түшэ цоржын оршуулгые түбэд эхэтэйнь зэргэлүүлэн хинажа үзэхэдэ, табан бүлэг тудаха байба.
Иимэ наринаар хинажа хараһан үндэр эрдэмтэ Дамдинсүрэн гуайн дурасхаалда дуһал нэмэри болог лэ гэжэ зальбараад, мүнөө үеын залуу буряад уншагшадта захяа болгон хэлэхэ зүйл гэхэдэ, эхэ монгол бэшэгээ үсэд нэтэрүүгээр шудалхые дурадхагдана.
Мила богдын дуулахые эхэ бэшэгээрээ уншажа һуухадаа, аха үеынгөө үбгэд хүгшэдые үшөө дахин һайханаар дурдан, Мила богдын дуунай шэдитэ һайхан аялгые шэхэндээ дуулаһан мэтэ болоноб.
Мила богдын яагаад, юундэ богдо болоһон ушарые залуушуул барандаа мэдэхэшьегүй байжа болохо даа. Тэрэнэй бишыхан үхибүүн ябахада, эсэгэнь наһа бараад, бэлбэһэн болоһон эхэнь хүүгэдтэеэ зобохо тулихые нилээдгүй үзэһэн байдаг.
Милын бүри бишыхан — оройдоо долоон наһатай байхада, эсэгэнь наһа бараһан юм. Абганарынь, мүн абга эгэшэнь үншэрһэн хүүгэдые, эхыень баһажа, хамаг зөөрииень үбэршэлөөд, хашажа эхилһэн түүхэтэй. Нагасань үншэдые абаржа шадаагүй. Хахархай удархай хубсаһа үмдэхүүлдэг нохойн эдеэншүү эдеэ эдюулдэг болоһон абганарыень хэһээжэ үһөөгөө абаха тухай сэдьхэһэн эхын бодолые ойлгохоор.
Тиигэжэ эхынгээ заабаряар хүбүүн эльбэ шэди шудалжа, муу ёрото абганараа хэһээһэн түүхэтэй. Удаань тэрэ нүгэлэйнгөө удхые ойлгон гэхэдээ аргагүй ехээр сэдьхэлээ хүмэрижэ, бүхы наһан соогоо Гималайн саһата хадада даяанда һуужа, нэгэ наһан соогоо бурхан боложо тодорһон намтартай юм.
Милын намтарые хуряангы хөөрөөн соо багтаахын аргагүй. Милын дуулалые бултыень мүнөөнэй хэлэндэ оруулжа барлабал, олондо туһатай байха гэжэ бодоод, энэ хэрэгые хожом бүтээхээр орхиё.
Цырендулма ДОНДОГОЙ
“Морин хуур” һэдхүүл, 2006 он
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |