АЛГАСАШАГҮЙ САГ

Хүн түрөө. Ургаа, бэелээ, хүгжөө. Үбгэрөө, хүгшэрөө. Урдань үхэхэ саг, тэрэ алгасашагүй.

Ажабайдалай бэрхэшээлнүүдые аажамаар дабажа, буянта үйлэ хэрэг ехээр бүтээжэ шадаһан, ухаатай, сэсэн хүнүүд өөһэдынгөө эсэсые зоригжол түгэсөөр хүлеэдэг байжа болоо. Харин юумын ушар удха ехээр ойлгодоггүй, энэ наһандаа «амидын жаргал халмаһан» зон гажардаг, уйдадаг, уйладаг аа гү гэжэ һанахаар. Гэбэшье хэдышье хүрэһэн һаа, хэн үхэхэ дуратай байхаб даа.

Сагай байдалһаа, хүнэй хүгжэлтын шатаһаа, ажабайдалһаа, экономикоһоо, зон болон гэр бүлэһөө гэхэшэлэн эртэ урдаһаа абажа ябаһан ёһо заншалнай дулдыдан хубилжал байдаг.

Бүри урданай, агы нүхэндэ байрладаг бүлгэмтэ үеһөө наашанхи сагай жэшээ харахада, агналсажа шадахаяа болиһон эсэгэеэ хүбүүдынь, ашанарынь алажа, тэрэнэйнгээ зүрхыень улаан гараараа барижа, бурхандаа юм гү, али ямар нэгэн Эзэндээ үргэл хэдэг байгаа гэлсэдэг.

Иигэжэ аша үридөө зүрхэеэ барюулжа мордохо гээшэ аргагүй ехэ хүндэдэ тоологдодог байһан. Нүгөө талаһаа эдеэ хоолойнгоо нөөсэ тиигэжэ арьбалдаг һааб даа. Наһатай болоһон үбгэд:

– Зүрхэеэ барюулха хүбүүгүй аад, ши, нүхэр, намда бү өөдэрхэ, - гэлдэжэ, басаган үринэртэй үүринэртээ өөдэрхэжэ байдаг юм һэн гэхэ.

Байн эритэ зэмсэгэй һайжаржа, адууһа мал баридаг болоходоо, эхэ, эсэгэеэ хороожо, эдеэ хоолойнгоо нөөсэ арьбалха ёһо хуушараа һааб даа.

Хүбүүнэй хүбүүн аша болоно. Ашын хүбүүн гуша, гушын үри дүшэ болоно.

Дүшэеэ хараһан үбгэд, хүгшэдэй ама руу үринэрынь хониной һүүл хэжэ толтодоод, хада гэртэнь харюулдаг гурим байһан юм гэжэ һая болотор хэлсэдэг һэн.

«Эрэ хүн гэртэ түрэхэ, хээрэ үхэхэ», – гэжэ сэрэгэй албатай, дайша монголнуудһаа гараһан үгэ байжа болоо. Хүнэй наһа барахада, тэрэниие «мордоо», «гээгдээ», «хада гэртээ харяа» гэдэг гурим байгаа.

Сэрэгэй алба хэжэ Монголдо байхадаа Бээжэн ошоһон, түмэр замай барилгада хүдэлһэн Гашанай Галан гэжэ хүн «гээгдээ» гэһэн үгын удхые намда тайлбарилжа үгэһэн юм:

– Эзэгүй губида ябахадашни үхэһэн хүн хэбтэхэ. Россиһаа ошогшод, бидэ түрүүшээр мэдээ ухаа табилдажа, ямар хэмжээ абалтайб гэлдэгшэ һэмди. Монголнууд тоохошьегүй. Ушарынь гэхэдэ, губиин монголнууд үхэһэн хүнөө иигэжэ хүдөөлүүлдэг байһан: Гэртэнь хэды хүн суглараа һаа суглараад, зула, сан табяад, даллага абаад лэ дүүрээ. Тиигээд үхэһэн хүнөө хазаар мориндо ганзагалжа, һүбэрхэйхэнөөр уяад, тала руу гүйлгэхэ. Үхэһэн хүнэйнгөө унаһан газартань хаяад лэ, гэдэргээшье харангүй гэртээ гүйлгэжэ ерэдэг юм ха. Тэрэ гээгдэһэн хүниинь сүүбэн шонын, ёло шубуунай хүнэһэн болоһоор, хатаһаар, үгы болодог юм бэзэ даа. Тэрэ хүнэй һүнэһэнэй бурханай орондо сэхэ ошоһониинь һэжэглэмээр ааб даа. Халтад гэбэл, тэрэнэй һүнэһэн орхигдоһон бэеэ эрьежэ, ганса модон гү, али тэрэ багайнгаа добо дошын эзэн болоод, тэрээ руу ябаһан хүнэй мори хара үргөөжэ, айлгажа байха ушаршье байжа болоо.

Ушар тиимэһээ монгол хүн ябажа ябаһан газарайнгаа эзэниие гомодхоохогүй, нэрыень нэрлэхэгүй гэжэ хэр угһаа оролдодог гээшэ. Энэ заншалыень мэдээгүй, үргэл мүргэлөөр ябаһан буряадуудай гэнэдэһэн ушарнууд олон юм.

Жэшээнь, Салхита гэжэ газарта суг ябаһан монголһоо:

– Салхита гэжэ газар хаанаб? – гэжэ асуугаа һаатнай:

– Мэдэхгүй, – гээд лэ морёороо соёргожол ябаха. Салхитынгаа хилэ үнгэрһэн хойноо хожомынь:

– Тэрэ ябаһан газарнай Салхита байгаа, – гэжэ шамда ойлгуулха. Монгол хүн хүндэлһэн хүнэйнгөө, газарайнгаа, эхэ эсэгынгээ нэрые нэрлэжэ хэлэхэ дурагүй, сээрлэдэг юм.

Тимофей НИМБУЕВ