БУРЯАД-МОНГОЛ ХЭМЖҮҮР

Монгол арадуудай хэрэглэдэдэг «Алда», «Һөөм»

Эртэ урда сагһаа монгол угсаата зоной нүүдэл байдалда онсо һуури эзэлдэг арадай зарим хэмжүүрнүүд тушаа мүнөө хөөрэхэ хүсэл бии. Юумэнэй хүндэ, хүнгэниие шэгнэдэг, зайн ута богониие тодорхойлдог мүнөөнэй гуримые буряадууд гансал Октябриин хубисхалай һүүлээр хэрэглэдэг болоһон гээшэ. Энээнэй урда тээ манай элинсэг хулинсагууд хүнэй бэеын элдэб хубинуудай хэмжүүр дээрэ үндэһэлэн арадай сэсэн тодорхойлгонуудые бодото ажабайдалдаа хэрэглэдэг байһан.

а) Монгол туургата арадуудай эртэ урдаһаа хэрэглэдэг хэмжүүр хадаа «алда» болоно. «Дэлгээтэй гарай утые тодорхойлһон алда гэһэн хэмжүүр «Жангар» үльгэртэ дайралдана» гэжэ, эрдэмтэн Д. Дамдинов тэмдэглэһэн байна.

Эгээл эртэ урда сагта юумэнэй утые тодорхойлходоо «дэлим» гэһэн үгэ хэрэглэдэг байгаа. Дэлим хадаа алдын хахадынь болоно. «Алха» гэһэн үгэ хүнэй алхамай зайе тодорхойлһон хэмжүүр болоно. 10 алха газарта, алхашье болохогүй байха гэхэ мэтэ.

б) Үргэн нариниие тодорхойлхын тула хүнэй бэеын хубинууд хэрэглэгдэдэг байгаа: төө, мухар төө, һөөм г.м.

Эрхы, долёобор хоёр хургаяа тэниилгэжэ хэмжэдэг хэмжүүр хадаа төө болоно. Эрхы хурганай ба 2 үеынь нугалаад тэниилгэһэн долёобор хурганай хоорондохи зай мухар төө болоно. Һөөм гээшэ томо ба дунда тэниилгэһэн хургануудай хоорондохи зай. Мухар һөөм хадаа тэниилгэһэн томо ба хоёр үе нугалһан дунда хургануудай хоорондохи зай. Тохоногой хэмжүүртэй адли зайе тохой гэдэг байһан. Энэ хадаа тохоногһоо эхилээд, дунда хурганай үзүүр хүрэтэр зай болоно. Хурган мүн лэ хэмжүр болодог байгаа. Жэшээнь, хурга зузаан тооһон, дүрбэн хурга зузаан өөхэн г.м. Утын хэмжүүр хадаа татаһан һурша номо байгаа. Сагаалса ба харбагшын хоорондохи зай гуша — дүшэ номо болодог байгаа.

в) Шэнгэн, бутархай эдеэ хоол хэмжэхэдэ: аяга, хүнэг, торхо хэрэглэдэг һэн: аяга зөөхэй, табаг шүлэн, торхо аарса г.м.

Жаахан юумэ тодорхойлходоо, адха, шэмхэ, балга гэхэ мэтээр хэлэдэг һэн. Жэшээнь: балгашье сай үгы. Шэмхэ дабһан хэрэгтэй.

Буряадуудшье, монголнуудшье мяха, һүнэй зүйлнүүдые шанахадаа, тогоо хэрэглэдэг байгаа. Гэр бүлэ бүхэндэ хэдэн ондоо хэмжүүртэй тогоонуудые тамгаарань нэрлэдэг байһан. Жэшээнь: 3, 5, 7, 9 тамгын тогоон гэхэ мэтэ.

г) Ород хэлэнһээ олонхон хэмжүүр абтаһан гээшэ: бёорсто, аршам, сажан, биршоог, дистиин, шээтбэртэ, һүүнтэ, пүүд. Бодото ажабайдалда зарим ород үгэнүүдээр һэлгэлдээд, верста гэһэн үгын орондо буряадууд «модон» гээд, хэлэдэг болоһон. Юундэб гэхэдэ, нэгэ км тэмдэглэһэн зайе модоор хэдэг байгаа ха юм.

Ута, богониин хэмжүүр

Шэнгэн, бутархайн хэмжүүр

Хүндэ, хүнгэнэй хэмжүүр

Ханда ЮМОВА,
багшын ажалай ветеран