АРХИ ТУХАЙ ЗАРЛИГ

Чингис хаан

Тэмүүжэнэй монгол угсаата арадуудые эбэй ёһоор, үгы һаа, сэрэгэй хүсөөр ниилүүлжэ, агууехэ Монгол гүрэниие байгуулаад, дайшалхы замаа үргэлжэлүүлжэ, хүршэ байһан гүрэнүүдые, мүн бусад газар дайдануудые булимтаран абаха түсэбүүдээ зохёожо байһан үе сагынь бэлэй. Тэрэ сагта монголнууд дэлхэйе эзэмдэн абаха гэһэн зорилго урдаа табиһан гээшэ бэзэ. Юундэб гэхэдэ, тэрэ буурал үе сагта дэлхэй гээшэ мүнөөнэй Ази, Европо түбинүүдээр дүүрэшэнэ гэжэ тоологдодог шахуутай байгаа бшуу. Африка түби тушаа һураг суу дуулдадаг һэн бэзэ.

Тэмүүжэн тайжа Чингис хаан гэһэн нэрэ солотой болонхой байгаа. Нэгэтэ Чингисэй эхэ Өөлэн хатан иигэжэ мэдүүлбэ ха: “Манай урдахи гурбан үе архиин шалтагаанһаа боложо мухардаһан юм. Тиимэ тула архи нэрэлгэ, уулга гээшые хорихо хэрэгтэй”. Энэ ушарта эзэн хаан эхынгээ хэлэһээр архи ууха ябадалые хориһон юм гэдэг. Тиигээд архи нэрэжэ уухые хориһон сагһаа эхилжэ, найр наада эмхидхэжэ, наада зугаа эрхилэгдэхэнь хомор боложо, дэлхэйн эзэдтэ, лусадта архиин дээжэ үргэгдэхэеэ болижо, хүнэй сэдьхэлээ заһаха, сэнгэхэ ябадал таһарһан, гай тодхорой ушаралга олон боложо эхилһэн юм.

Нэгэтэ Чингис хаанай албата зоноо эрьежэ, хойто холо газараар ябажа харахада, хура бороотой тула ногоон һайнаар урганхай байжа, тала дайдаар дүүрэн түрэл бүриин мал бэлшэжэ, тобир тарганаар харагдажа байба.

Богдо эзэнэй нэгэ айлда хүрэжэ ерэхэдэ, үндэр наһатай үбгэн угтаад, морииень абажа, гэртээ урижа оруулба. Айлшантаяа амар мэндэеэ хэлсээд, сай барижа, эдеэ хэжэ хүндэлхэдөө, үбгэн айрагай архи модон аягаар дүүрэн хээд, богдо Чингис хаанда үргэн барихадаа, иигэжэ дурдаба:


Богдо Чингисэй зохёоһон

Бүхы монголшуудай жама ёһо –

Бурмын амтата һархаг барин,

Бултааран барин найрлая.

Хаан Чингисэй зохёоһон

Хамаг монголшуудай жама ёһон –

Хатан хорзо һархагаа барин,

Хамтааран бүгэдэ найрлаял.


Чингис хаан аягатай архиһаа үргэжэ амасаад, иигэжэ хэлэбэ:


Эртэнэй сагаан буян

Үреэлһээ болодог.

Энэ сагтаа шухала

Зэндэмэни эрдэниһээ үлүү

Шанарта үгэ танһаа дуулабаб.


Богдо Чингис хаан үбгэнһөө иигэжэ асууба:

– Манай тиишэ ехэ ган боложо байхада, танай эндэ хуратай бороотой, бэлшээри ехэ байна. Энэ юунһээ болоноб?.

– Би танһаа юу нюухабиб. Дээдэ эзэнэй зарлигаар найр наадан хомор боложо, һайн бэлэгтэ дуун, шүлэг, хүгжэм зэдэлхэеэ болижо, бэлэгэй юрөөл дуталдана. Дэлхэйн эзэдтэ үргэхэ сасали таһалдажа, сахюусан баясахын аргагүй ушарһаа ган, зуд боложо, бороо хура таһарна. Манай эндэхи багахан нютагай айл бүхэнэй айраг хүрэнгынгөө архиин дээжые, сагаан эдеэнэйнгээ дээжые дэлхэйн эзэдтэ үргэжэ, бэлэгэй юрөөл табижа, һайхан дуугаа дуулажа, найр наада эмхидхэжэ байхада, орон нютагай эзэд баярлажа, хура бороо хайрлажа, мал адууһыемнай олон болгожо, олониие жаргуулна. Би хэлэхэл хүндөө хэлэһэндээ баясанаб, – гэжэ үбгэжөөл тайлбарилба.

Чингис хаан ордондоо ерээд, Өөлэн эхэтэеэ зүбшэжэ, иимэ зарлиг тарааба:


Архиие багаханаар уубал – жаргал.

Балайртараа уубал – мунхаг.

Бэлэгэй тэды уубал – аршаан.

Бэеынгээ һогтотор уубал – хорон.


Һархагһаа дайда дэлхэйдээ үргэжэ, һайхан үреэл хэлэжэ, найр наада, дуу хүгжэм зэдэлүүлжэ, орон тэнгэриеэ баярлуулжа, хуратай бороотой, үбһэ ногоо элбэгтэй, мал адууһа үдхэжэ, олон болгожо, жаргал эдлэжэ байха гээшые зарлигаараа баталагша хадаа богдо Чингис хаан болодог. Сагаан эдеэнэй дээжэ эндэһээ эхитэй юм.


Сергей БАХЛАЕВ


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>