АРБА ТОО

Арба тоо арбан хурганай тоо хадаа, түгэс дүүрэн юумэ заадаг гэһэн үгэтэй.

Аман зохёол арба тоогой талаһаа шэнжэлэн абажа харая.

Мүнгэн зулаяа шатааба”

(Абай Гэсэр, 232).

Эндэ арба болон хоёр дахи арба тоо хүсэн түгэс юумэ заана.

Хорин захатые бүтээдэг”

(Намсараев, н.3, 45).

Иимэ һайхан үгэнүүдээр Аламжа Мэргэнэй Агуу Гоохон дүү гэр доторой ажал хэхэдээ, шадамар бэрхэ гэжэ хэлэгдэнэ.

Адууһа мал хамагыень хуу суглуулна”

(Намсараев, н.3,50).

Арбан зүг гэжэ 4 зүг, 4 углуу болон доро, дээрэ болоно.

Дээдэ бэемни мянган бурханай дүрэтэй болобо гэжэ һанана. Дунда бэемни Арбан Хангалай бэеые түгэсэбэ гэжэ сэдьхээд, Богдо Жангар хаан Шолмосой хааниие дарахаяа бэеэ зэһэнэ. Арбан Хангал гэжэ эндэ арбан сахюусад дурдагдана.

Таабари хэлэһэн хүн сэсэн, тааһан хүн тэрээнһээ сэсэн гэдэг. Арба тоотой таабаринуудые хаража үзэе.

“Агсагалдайе арбан хүн мордохуулба”.

“Арын модоной арбаниинь өөдөө, арбаниинь уруугаа”.

Арбан хүн гэжэ арбан хурган болоно, Агсагалдай гэжэ нэрэ үмдэндэ үгтэнэ. Арбан шүдэтэй һам байгаалиин үзэгдэлтэй сасуулна. Таабари хүнэй ухаан бодолые арьбажуулха, хүгжөөхэ буянтай.

Оньһон болон холбоо үгэнүүд арба тоогоор олон.

“Адаг муу арба хубилха,

Алаг шаазгай хори шаханаха” гэжэ олон зантай, тамирлиг хүниие шоо үзэнэ.

“Арбан шүдэёо хам зуугаад” гэхэдээ, бэеэ баряад байнги байдал зураглана.

“Арбан жэлдэ абаахайн мүрөөр,

Хорин жэлдэ хорхойн мүрөөр” гэһэн үгэ нэхэ нэхэһээр олохо, даха дахаһаар хүсэхэ гэһэн үгэтэй.

Буряад зоной зарима һургаалнууд арба тоогоор тэмдэглэгдэнэ.

Хүүгэдые хүмүүжүүлхэ арбан һургаал Б-Х. Цырендоржиева дурадхана:

Хүүгэдээ дурсаха юумэтэйгээр амидархые һурга”.

(Цырендоржиева, 59).

Бурханай ном соо хэлэгдэдэг “арбан хара нүгэлые тэбшэжэ, арбан сагаан буян үйлэдэгты” гэһэн гол һургаал бии. Арбан хара нүгэл тухай мэдээжэ поэтесса Ц-Д. Дондогой бэшэхэдээ, бэе, сэдьхэл, хэлэн гурбанһаа хүн бүридэнэ гэнэ. Хүнэй хэһэн нүгэл бэеын гурбан, сэдьхэлэй гурбан, хэлэнэй дүрбэн нүгэлнүүд болоно. Бэеын гурбан нүгэл: амитанай ами наһа таһалха; хулгай хэхэ; буруугаар хурисаха гэдэг. Хэлээрээ үйлэдэдэг дүрбэн нүгэл: худал үгэ, шалшаа үгэ, хоб үгэ, шэрүүн үгэ. Сэдьхэлээрээ хэдэг гурбан нүгэл: хомхолзохо сэдьхэл, хорото сэдьхэл, буруу үзэл.

Багшын арбан бэлиг шанар гэһэн үгэ бии: номгон зантай, һайн сэдьхэлтэй, эрдэмтэй, олон абъястай, тэсэбэритэй, хүлисэхэ шадалтай, юумэнэй үнэн удхые мэдэхэ, үлүү үгэгүй, уйдхаргүй, онол аргаар баян, үхибүүдтэ дуратай.

Эсэстэнь дүн гаргажа хэлэбэл, арба тоо нэгэ тоо үрэжүүлэн гаргана, хүсэн түгэс, дүүрэн гэһэн удхатай болоно. Дээрэ хэлэгдэһэндэ гэршэ болгон Платоной хэлэһэн үгэнүүдые дурадхая: “Число 10 как число пальцев обеих рук означает полноту. Десятка содержит всё число, а следовательно все вещи и возможности, это основа и поворотный пункт всего счёта. Десятка означает нечто всеобъемлющее, закон, порядок, власть” (Платон).

Сэсэгма ЦЫБИКОВА