ДҮРБЭ ТОО

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

«Тэнгэриин үгэһэн тэбхэр, газарай үгэһэн галбагар» гэһэн үгэ гурба ба дүрбэ тоо тодорхойлно. Дүрбэ тоо түби юртэмсын тэмдэг. Урда сагһаа хойшо буряад зон дүрбэн зүгэй, найман хизаарай тэмдэгүүдые хүндэлдэг тухайнь иимэ урданай заншал гэршэлнэ: «Модон тэбшэ соо сахимжын хоёр төөлэй, табан хүзүүн, дала адхаал гэхэ мэтэ мяханууд харагдана. Урагуудай нэгэ хүбүүн табан хүзүү абажа, нэгыень үбэртэлнэ, саадахи дүрбэн хүзүү үрхөөр дүрбэн зүг руу шэдэнэ» (Намсараев, 1988, 110 н.). Дүрбэн зүгэй урда һүгэдэхэ заншал юртэмсын арад бүхэндэ бии. «Дакота индейшүүд 4-нэй тоодо тон дуратай байһан: 4 зүг, 4 сагай хэмжүүр» (Леви-Строс, 2000, 257 н.). Буряад үльгэр соо дүрбэн зүгтэ дүрбэн далай оршодог. «Дүрбэн далай тобшолуулха» шэдитэ модо Абай Гэсэр хаан эсэгэһээ эринэ. Эндэ «тобшолхо» гэхэдээ «бага болгохо» гэһэн удхатай гэжэ манай мэдээсэгшэ Б. Болсоева тайлбарилна.

Дүрбэ тоо бүхэ байдал харуулна. Үльгэр соохи ордонуудай баян бардамые дүрбэ тоогоор харуулна: «дүшэн дүрбэн зандан ханатай, дүрбэн алтан баханатай».

Байгаали ба амитанай холбоо дүрбэ тоогоор арадай аман зохёол дээрэ үндэһэлэн харуулая: «Дүшэн дүрбэн баатарнууд Долоодой үбгые хараһаар, дүшэниинь харанхалжа унаба, дүрбэниинь үлэбэ» (модод, һара, наран, хасуури, хуша, жодоо). «Дүшэн дүрбэн дүшэнэгтэй, дүрэнхэй хара барюултай, хоёр алтан тамгатай» (мүшэд, һүни, һара, наран).

Дүрбэ тоо сагай тэмдэг. Дүрбэн сагай уларил, дүрбэн үдэрэй хубинууд.

Дүрбэ тоо буддын шажанда дэлгэрһэн тоо гэхэдэ, алдуу болохогүй. Дүрбэн үнэн, дүрбэн муу үйлэ, дүрбэн зам г.м. «Бурхан багшын һургаалай гол үнэн дүрбэн үнэн болоно. Нэгэдэхи үнэниинь гэбэл, хүн амитанай амидаралай зоболон; хоёрдохи үнэниинь гэбэл, тэрэ зоболонойнь шалтагаан: бахаа ханан сэнгэхэ, баяжаха, засаг бариха г.м. эрмэлзэлнүүд; гурбадахи үнэниинь гэбэл, тэрэ зоболонгые зайсуулжа болохо. Тиигэхын тула абъяас хорхойгоо дараха хэрэгтэй. Дүрбэдэхи үнэниинь гэбэл, зоболонгые гүйсэд гаталха зам бии. Нарин нягтаар, боди мүрөөр ябажа, буянта байдалда орожо болохо гэжэ номногдодог. Мяхата бэеынгээ һандаран һалахада, огторгойдо шэнэ түрэл олохоо һанабал, дүрбэн муу үйлэ үйлэдэхэһөө зайсаха хэрэгтэй. Дүрбэн муу үйлэ гэхэдэ, алалга, хулгай хэлгэ, буруу хурисал үйлэдэлгэ, худалаар хэлэлгэ. Нүгэл хэхэ дүрбэн зам хадаа – муу хүсэлэнгүүд, үзэн ядалга, айха ябадал, мунхаг байлга» (Шагдаров Л. Хүнэй ябадал тухай Будда багшын һургаалһаа // Ярууна. – 1991.11.14). Буддын шажанда дүрбэн зүгэй бурхад бии. «Дасанай үүдэн бүхэндэ дүрбэн зүгэй тэнгэринэр байдаг. Зүүн тээ – сагаан үнгэтэй Ёлхор Сүрэн; урда – хүхэ үнгэтэй Пагжиба бурхан; баруун тээ – улаан үнгэтэй Лусуудай тэнгэри Жамнайзан; хойно – шара үнгэтэй хэшэгэй бурхан Намсарай» (Б. Дашиев).

Бөө мүргэлдэ зүүнэй дүшэн дүрбэн тэнгэри гэжэ байдаг, дүшэниинь зальбаралгын, дүрбэниинь тахилгын. Монгол профессор Дулам иимэ дүрбэн тахилгын тэнгэри илгаруулна: «Эдеэнэй хэшэг үгэгшэ Гүжир Гүнгэр тэнгэри, үбшэнһөө хамгаалдаг Боомо Махаша тэнгэри, морин эрдэни бэлэглэдэг Атаа Улаан тэнгэри, эбэртэ малай хэшэг үгэгшэ Годоли Улаан тэнгэри» (Дулам, 2000, 178 н.).

Дэлхэйн гурбан гэһэндэ адли юртэмсын дүрбэн гэһэн ойлгосо буряад арадай аман зохёолдо бии юм. «Принцип повторения четвериад почти не отличается от структуры и особенностей триад. Иногда граница, разделяющая их, бывает весьма условной» (Бардаханова, 1982, 117 н.).

Дүн гаргажа хэлэбэл, илангаяа дүрбэ тоо орон дэлхэйн үндэһэн байгуулалтатай холбоотой.

Сэсэгма ЦЫБИКОВА