ТАБА ТОО

Таба тоо дүрбэн зүг ба нэгэ гол тэмдэглэнэ.

Байгаалиин табан бодосууд – модон, гал, түмэр, уһан, газар болоно. Хүнэй бэе табан махабадһаа холбогдожо, хүн болодог. Элирүүлбэл, шорой махабад, хии махабад, уһан махабад, гал махабад, модон махабад. Эндэ табан бодос, табан махабад адли байна. Хүн бүхэн байгаалитай нягта холбоотой гэгдэнэ.

Табан мэдэрэл гэһэн ойлгосо алишье арад илгаруулдаг. Эдэ хадаа – нюдэн, шэхэн, хамар, хэлэн, арһан. Табан мэдэрэл ондоогоор үшөө хэлэгдэдэг. Нэгэдэхи мэдэрэл – алибаа юумэндэ үлүүсэ ехээр баярлаха; хоёрдохи – гуниглаха; гурбадахи – мэдээ табитараа сухалдаха; дүрбэдэхи мэдэрэл – һүрдэхэ, айха; табадахи – уйдаха. Эдэ табан мэдэрэлээр сэдьхэлээ халяажа ябахада, хүнэй ами наһанда муу гэһэн үгэтэй.

Үльгэрлэбэл, «55 тэнгэриһээ табилгатай бууһан, 5 номто бурхадһаа заяабаритай бууһан» Гэсэр гэдэг. Эдэ табан бурхад хэд бэ гэһэн асуудалда манай мэдээсэгшэ Б. Дашиев иимэ харюу үгэнэ: «Нэгэдэхи бурхан Акшоба, зүүн тээ байдаг, хүхэ үнгэтэй; хоёрдохи бурхан Раднасамбава, урда зүгтэ байдаг, шара үнгэтэй; гурбадахи бурхан Базарсада тэгэндэ һуурижанхай, сагаан үнгэтэй; дүрбэдэхи Абида бурхан баруун тээ байдаг, улаан үнгэтэй; табадахи бурхан Амага шэди хойно байдаг, ногоон үнгэтэй. Эдэ бурхадай үнгэ дээрэ үндэһэлэн табан үнгэтэ Ярууна нютагайнгаа туг тааруулжа зохёогооб» (Б. Дашиев).

Табан һахил абаһан хубараг банди гэжэ нэрэтэй. Табан һахил гэхэдээ иимэ табан үйлэнүүдые тэбшэхэ гэдэг: амитаниие алахагүй, хулгай хэхэгүй, худалаар хэлэхэгүй, буруугаар хурисахагүй, архи уухагүй.

Бөө мүргэлдэ табин табанай баруунай тэнгэринэр бии. Табиндань зальбардаг, табыень тахидаг. Эдэ табан гэхэдэ, «улаан зээрдэ моритой, хүнэй, амитанай һүнэһэ сахидаг Улаан тэнгэри, санхир сагаан моритой Сахилгаан Сагаан тэнгэри, бүхы амитадай сахюусан Одон Заяан тэнгэри, хэшэг үгэдэг Хүхэ Манхан тэнгэри, Заяаша тэнгэри» (Дулам, 2000, 92 н.).

Уг гарбалай түүхэ хаража үзэхэдэ, Галзуудай табан шара гэһэн үгэ бии. Ц. Цыдендамбаев Галзуудай табан шара Шаралдай эхын нэрээр нэршэнхэй гэнэ. Шаралдайн табанда зорюулһан арадай дуу соносоһоноо дамжуулнабди:

Талархалаа мэдүүлэе»

(Ц-Д. Ешидоржиева).

Табан үнгэ гэр бараа шэмэглэхэдээ хэрэглэдэг. Буряад зондо гэрэй бараанай хүхэ үнгын удха хадаа эгүүридэ мүнхын тэмдэг; шара – дуранай тэмдэг; улаан – баярай тэмдэг; сагаан – арюун сэбэр гэһэн удхатай; ногоон – залуу наһанай тэмдэг. Эндэ таба тоогой удха иимэ байна: танай табан мэдэрэл, нюдэнэй хараса, амтан, үнэр, шэхэнэй һонор, тэмтэрэн мэдэхэ мэдэрэл, сэдьхэлээ ханаха жаргалда хүртэг лэ даа гэһэн удхатай. (Б. Дашиев)

Таба тоотой холбоотой ойлгосонууд буряад ёһо заншалда оло дахин дурдагдана.

Тамхинай табан гэм гэхэдэ, «нэгэдэхеэр, мэдэрэлэй бүхы һудалые һаатуулна; хоёрдохёор, маани мэгзэм уншахада нэмэри болохогүй; гурбадахяар, хойто наһандаа тамын орондо түрэхэ; дүрбэдэхёор, хүсэл, шунал ехэдэжэ, муу нэрэтэй болоно; табадахяар, тамхин бузартай, хоротой» (Л. Шагдаров).

Тарган табан хоногой гэһэн үгэ бии.

Олон табые дурдаха, шашаха, тойруулха, тоолохо, хэлэхэ гэхэдээ, шухала юумэеэ хэлэнгүй, хэрэгтэ хэрэггүй юумые дурдахые хэлэдэг. «Бодинсы үбгэн олон табан юумые ээлжээ эхигүйгөөр хөөрэжэ эхилбэ» (Намсараев, 1988, 1,114 н.).

Сэсэгма ЦЫБИКОВА