ДОЛОО ТОО

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Арадай аман зохёол долоо тоогой талаһаа абаад хаража үзэе.


«Доодо бэеэрнь болобол,

Долоо мянган шагаабаритай.

Долоон үнсэг дайдые

Шагаабарилһан шагаабаритай.

Дээдэ бэеэрнь болобол,

Дэмы олон шагаабаритай,

Юһэн гүрэм тэнгэриие

Шагааһан шагаабаритай»

(Абай Гэсэр, 230).


Гэрээ урда сагта юртэмсын дүрсөөр тэмдэглэдэг байһан байна. 3 шэглэл дээрэ 4 зүг нэмэгдэнэ. (4+3=7). Доодо талань газарай тоогоор «долоон мянган сонхотой» гэгдэнэ.

Тэнгэриин тоо долоо тоо юм гэжэ «Аламжа Мэргэн» гэһэн үльгэр батална:

«Далан долон тэнгерын

Далын доро турубо» (Образцы народной словесности монгольских племён (Монгол аймагуудай арадай аман үгын дээжэ), 1913, 2 н.).

«Долоон дабхар тэнгэритэй огторгойдо мүргэдэг байһан» (Уланов, 2001, 59 н.).

Долоо тоогоор тэнгэри, газар тэмдэглэхэһээ гадна, газарай доодо талада байһан уһан тэмдэглэгдэнэ. «77 газар эхэ, 77 лусууд» гэдэг. Юртэмсын хамаг амитан бөө мүргэлдэ долоо тоогоор тодорхойлогдоно: «7 түрэл – амитанай долоон зүйл – а) түрьһэн түрэл – уһанай амитан; б) мяхан түрэл – ан амитан; в) яһан түрэл – үндэгэнһөө гарадаг шубуун; г) өөхэн түрэл – үтэ хорхой; д) ногоон түрэл – үбһэ ногооной дэлгэрхэдэ, бии болодог хорхой шабжа; е) шорой түрэл – шоргоолзон мэтэ газарай хорхой шабжа; и) модон түрэл – шалза, бөөһэн мэтын хорхой шабжа. Манай бодохоор, дээрэ дурдаһан, эртын буряадай байгаали тухай мэдэлгэнь газар дэлхэйдэ амитай юумэнэй бии болоһые тодорхойлно» (Зомонов, 1998, 36 н.).

Тиимэһээ хүндэ хамаатай олон юумэн долоо тоогоор аман зохёол соо тодорхойлогдоно. Долоон хүбүүд үлзытэй һайн удхатай гэһэн һайн үреэл бии юм:


«Долоон ханатай гэрые добуун газарта бодхоожо

Долоо найман хүбүүдэй эхэнь боложо жаргаарай!»


Долоон урьха таһа хазаха гэһэн үгэнүүд ямаршье хүндэ ушарһаа гарасалдашадаг бэрхэ хүниие хэлэнэ.

Долоон голтой гэжэ бүхэ хүниие нэрлэдэг ушар бии. Долоо сохиходо, дон гэхэгүй гэжэ шэрүүн, бүдүүн арһатай хүн тухай хэлэгдэнэ.

Эхэнэр хүн долоон хототой гэдэг. Манай һанахада эхэнэр хүн ходо тогоо барижа байдагаараа ходо эдеэгээ амталжа үзэдэгөөрөө, долоон хототой болоо бэзэ.

«Долоон заяандаашье хэжэ шадахагүй юумэеэ шадахаб гэжэрхёо хаб» (Цыренжапов, 1986, 15 н.). Эдэ мүрнүүд соо долоон заяандаа гэһэн холбоо үгэнүүд үни үнгэрһэн саг элирүүлнэ.

Долооной доро, арбанай адаг гэжэ шоодбори хүниие хэлэдэг. Долоон уулын саагуур тонило гэһэн хараал үгэ намһаа саагуур, наранһаа наагуур яба гэһэн удхатай.

Долоо дахин хэмжээд, нэгэ дахин таһала гэһэн үгэ бодожо үзэ гэһэн удхатай болоно. Ондоогоор хэлэбэл, нэгэ бүдэрөө һаа, долоо бүдэрхэ. Үгышье һаа, горхо хараагүй аад, гуталаа бү тайла гэдэг.

Долоо тоотой таабаринуудые ажаглан хаража үзэе:

«Долоо мянган адуунай дошхон гээшэнь аргагүй,

Урмай Дурмай хоёрой ургаша гээшэнь аргагүй» (хахууляар загаһа бариха)

«Дун шулуун долоон нүхэтэй» (хүнэй толгой)

Эдэ таабаринууд соо долоо тоо олошоруулһан удха оруулна.

Долоое долоондо үдхэхэдэ дүшэ юһэ болодог. Хүндэ хүшэр хэрэгүүдые дүшэ юһэн хоногоор тэмдэглэдэг.

Уг гарбал хараад үзэхэдэ, долоо тоотой иимэ үреэл үгэ бии юм: «Хадаалайн долооноор тэн һууха гээрэйш» гэжэ бууһан бэридэ үреэл хэлэдэг. Эхирэд угай Хэнгэлдэрэй хүбүүн Хадаалай долоон хүбүүтэй байһан.

Үльгэрлэбэл, долоо тоо, хоёр дабхар долоо, далан долоо – газар дэлхэй, баян байра байдал, хүсэ шадал тэмдэглэнэ: «Далан бүхын шандааһаар дабхарлан байжа бүтээһэн, бухайр шара номо» (Намсараев, 1988, н.3, 21). «Далан тохой уһые ута гэжэ мэдээрэй» (Намсараев, 1988, 3, 26 н.). «Далан дабаанай саана, далита шубуунай хүрэхэгүй газарта» (Дон, 1960, 261). «Долоон мүрэн, долоон хүтэл» (Дон, 1988, 264 н.).

«Далан табан тобшотой, дара магнал дэгэл» — баян бардам байдал элирхэйлнэ.

«Шэнэ гэрэй сай ууха гэжэ зон дүхэригтөө һууба. Иигэжэ энэ үдэр харюу хурим 9 тэбшэ, 7 буляалдаа хиижэ, ехэ үргэн найр наадан болобо һэн ха даа» (Хүхэлдүүр Мэргэн). Харюу хурим 9 тэбшэ, 7 буляалдаан гэжэ урданай түрын үгэ бии. 9 тэбшэ гэжэ 9 түрүү мяха нэрлэнэ гэжэ һанагдана. 7 буляалдааниие Р. Эрдэнийн иигэжэ тайлбарилна: «1 – басага буляалдаан; 2 – дэрэ буляалдаан; 3 – нара буляалдаан; 4 – дала буляалдаан; 5 – сахимжа буляалдаан; 6 – үүдэ буляалдаан; 7 – сэсэ буляалдаан».

Долоон сүгсэ иимэ гуримаар тахигдадаг: 2 сүгсэтэй уһан, 2 орооһотой сүгсэ, зула, 1 сүгсэтэй уһан, тиигээд урдань сай тахил табигдаха. Долоон сүгсэ, найман тахил тухай иимэ таабари бии юм: «Найман набшагар, долоон домбогор».


Сэсэгма ЦЫБИКОВА


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>