УЛААН ҮНГЭ

Гэрэл зураг: Ася Лыгденова

Урда сагта хада хабсагай дээрэ зурагдаһан зурагууд улаан үнгэтэй байһан. Иимэ ушарһаа улаан үнгэ элинсэг хулинсагуудаймнай гол үнгэ байһан гэжэ ойлгонобди. Ажамидаралай үндэһэн болохо наранай үнгэ улаан.

«Улайран толорхо гэжэ наран гарадаг, Ухамайлан ухаарха гэжэ хүн түрэдэг».

Нара «улаан» гэдэг, мүн баһа «алтан шара нарамнай» гэдэг. Шара наран гэжэ үдын нара, хараха аргагүй ялагар халуун нара нэрлэдэг. Үглөөгүүр ба үдэшэ тэнгэри улайрдаг, тиимэһээ үглөөнэй ба үдэшын нара улаан гэдэг.

Түүрэг арад өөһэдыгөө нарата улад гэжэ нэрлэдэг, харин буряад зон гэр бүлэ соомнай тэды халуун амин гэдэг. Халуун гэһэн үгэ, манай һанахада, бүхы юртэмсые халаадаг галай, наранай улаан үнгэтэй холбоотой.

«Алтан дэлхэйдэ хүнэй Ажамидаралые тэнжээһэн, Алишье сагта байгаалиин Амисхалаар жэрьеэн, Дулаасуулан бэеые Дууратарынь жаргаадаг Хүгжэһэн улаан галай Хүсэн юунэй сэнтэй бэ?»

— гэжэ гал гуламтаяа буряад зон магтадаг, гал улаан гуламта, 33 сусал, заяаша ехэ Бурхад гэжэ мүргэдэг.

«Хара бурууе хаажа ядааб, улаан буруу уяжа ядааб» — гэһэн уһан гал хоёр тухай таабари бии юм.

«Түлэһэн галтнай түмэн жэлдэ унтарангүй

Түрэһэн үхибүүдтнай түмэр мэтэ бүхэ байг лэ!» — гэжэ үреэдэг. Гал гуламтаяа һүнөөхэ гээшэ ехэ нүгэл гэжэ тоологдодог.

Гал тухай «Абай Гэсэр» соо иигэжэ хэлэгдэнэ:

«Алма Мэргэн абхайн Галда тоһо хаяхадань, Гурбан дүлиин үзүүрһээ Алтан улаан бургааһан Ургажа гаран байба» (Абай Гэсэр, 56).

Улаан үнгөөр тэмдэглэгдэнхэй гал гуламта айл болохын эхин болоно. «Урагуудай буухада, галай зуухын хажууда хоёр гоё бэреэд – нэгэниинь галай сусал баряад, нүгөөдэнь сагаатай ехэ модон шанага баряад – урагуудай һамгые даллан байна». (Намсараев, 1986, н.1, 113). Эндэ сагаан эдеэтэй модон шанагаар даллахадаа, хэшэг дээрэмнай хэшэг нэмэжэ асарагты, галтай сусалаар даллахадаа, гал дээрэмнай гал нэмэжэ ерэгты гэһэн удхатай.

«Түлижэ һууһан галдатнай Түлеэ нэмэн ерэбэбди, Түүхэтэ ехэ заяандатнай Мүргэн шурган буубабди»

— гэжэ басага хүргэжэ ерэһэн худын түрүү хэлэдэг.

Буддын шажанда улаан үнгэ нангин гэжэ тоологдодог.

«Бадмагармын улагаан сагаан үнгэтэй Мотор даган эрдэнийн хонхо баригсан, Үхэл үгы наһанай шэди үгэгшэ Юһэн ехэ Аюушадаа мүргэмэйб».

Энэ арбан табан Бурханай магтаал соо Аюуша бурхан улаан үнгөөр зураглагдана.

«Улаан дэгэлтэй хадаа лама бэзэ,

Ульгам моритой хадаа улааша бэзэ», — гэһэн үгэ бии. Улаан шара үнгэнүүдтэй хубсаһа лама зиндаатай зон үмдэхэ эрхэтэй. Урда сагта эхэнэрнүүд улаан хубсаһа үмдэхэ ёһогүй, харин шабганса болоходоо, үмдэхэ эрхэтэй байһан. Хоца Намсараев «Үүрэй толон» гэһэн роман соогоо иигэжэ бэшэнэ: «эреэ маряан дэгэлтэй һамгад, баһа улаан таша дэгэлтэй шабгансанар зэргэлэн һуунад» (Намсараев, н.5, 34). Эрдэнийн Рэгзэнэй зохёоһон Эгэтын дасанай магтаал дуунууд соо иимэ мүрнүүд бии: «Улаан шара хубарагууд унзад гэбгын заршамтай». Улаан орхимжо хара зон һахил абаһан хойноо хэдэрдэг.

Улаан үнгэ шанар һайтай, дэмбэрэлтэй гэһэн удхатай. «Хормойн улааниие хараагүйб, хотын улааниие харааб» гэжэ хүбүүндээ һамга абхуулжа байһан эсэгэ хэлэнэ. Эндэ бэеынь һайханиие хараагүйб, уг гарбалынь харааб гэһэн удхатай гэжэ Лодон Линховоин хэлэнэ.

Хүн бүхэн жэл мэнгэеэ мэдэхэ ёһотой. Долоон улаан мэнгэ, юһэн улаан мэнгэ гэжэ байдаг. Улаан мэнгэ наран мэтэ энхэ амгалан гэһэн тэмдэгтэй.

«Хүрин улаан шарайтай Хүрзын шэнээн шүдэтэй» (Абай Гэсэр, 163). «Улаан наранай түһөөтэй Урмай гоохон хатан лэ» (Абай Гэсэр, 176). «Түмэн улаан хүбүүдээр Түрын хүндэ түхеэрүүлжэ, Мянган улаан бэреэдээр Мяха, архи бэлэдхүүлжэ Хариһаа бууһан хадамуудаа Угтан хүлеэн буулгаба» (Намсараев, 1988, н.3, 84). «Түмэн хүнэй һүр дараха Түхэреэн улаан шарайтай, Мянган хүнэй һүр дараха Мандаһан улаан шарайтай, Эрын юһэн эрдэм түгэсэһэн Эрын һайн хүбүүн болоорой!».

Дээрэ хэлэгдэһэн үгэнүүд улаан шарай бүхэ, элүүр, һайн гэжэ тэмдэглэнэ. Шударгы бэрхэ Гэсэрэй баатар Буйдан-Улаан гэжэ нэрэтэй. Улаан хүбүүн, улаахан басаган гэжэ һайн шэнжэтэй зониие хэлэдэг. Сэлсэгэр улаан, монсогор улаан сэбэр гэһэн удхатай. Энэ ушар буряад поэзи гэршэлнэ:

«Үндэр улаан бэриие Үтэлхэ наһандаа зараагүйб, Һaйхан хүүгэн ашые Һaлга гартаа үргөөгүйб» (Цыдендамбаев, 2002, 169). «Улаахан бэриингээ нэрэһэн арзада Үндэһөө харадаг үбгэдэй юрөөл Үглөөдэрые зүгнэдэг найдалынь һэн» (Раднаева, 1993, 45).

Хубсаһа шэнжэлээд үзэбэл, улаан үнгэ олон зүйлдэ нэбтэрэн оронхой байдаг. Малгайн оройн улаан залаа наранай элшэнүүд гэһэн тэмдэгтэй. Улаан нара элинсэг хулинсагууднай һүр һүлдэтэёо сасуулжа, һүр һүлдэмни хододоо наран шэнги орой дээрэмни хиидхэжэ ябаг лэ даа гэжэ этигэдэг. «Улаан залаань монгол угсаатан гурбан цагт галынь заль мэтэ мандан бадрахын бэлгэдэл» (Дулам, 2000, 57). Малгайн оройнь шүрэ наран гэһэн удхатай. Бүһэтэй хүнэй дэгэлэй гурбан үнгэтэ энгэрэй улаан үнгэ халдаһан муу юумые газарта шэнгээн хаяжа, арюухан ябаха үреэлтэй. Улаан шара нара, хүхэ манхан тэнгэри дууряажа бүһэ хэгдэнхэй. Байгаалиин үнгэ зүһэ хаража, хүн түрэлтэн хубсаһанайнгаа үнгэ тааруулжа һураа. Байгаалиин үнгэтэй адли хубсаһа үмдэхэ, зүүдхэл зүүхэ эрмэлзэл тухай агууехэ немец поэт Гёте үни сагта тэмдэглэһэн байна. Буряад уран зохёолшо Д. Батожабайн мүрнүүд баһа иимэ удхатай. «Оо, Саяан, Саяан! – гээд хада тээшээ хараад байһан Шаралдайн нюдэн өөрынгөө тэрлиг дээрэ тогтошобо. Хитад торгон дэгэлынь Саяанай манатан байгаа хизаарта адлишаг үнгэтэй байжа байба» (Батожабай, 1965, 50). Басаган болон һамган дэгэлэй заханууд улаан үнгөөр хүбөөлөөтэй. Энэ улаан үнгэ Бальжан хатанай манжануудта диилдэжэ, наһантаяа хахасаһанайнь тэмдэг гэдэг. Улаан шүрэ буряад эхэнэрэй шэмэг зүүдхэлэй гол шулуун болоно. Хара үһэтэй, хүрибтэр шарайтай буряад эхэнэртэ улаан шүрэ ехэ таараха гэнэбди. Шүрэ – атаа жүтөөнһөө, хорон һанаа сэдьхэлһээ, тэнгэриин залинһаа хамгаалдаг, эльгэ зүрхэндэ хүсэ шадал үгэдэг эди шэдитэй.

Хүниие хангаха зүйлнүүдэй нэгэн эдеэн болоно. Түрүүлэн сагаан эдеэнэй һүүлээр улаан эдеэн табигдадаг. Энэ хадаа мяхан табаг болоно. Эдеэшэг һайн сай буряад зон «шандаганай шабардама шара улаахан сай» гэдэг.

«Шандаганай шабардама, Шанагын гозоймо, Хуруугаар худхама, Хурабшаар үлгэмэ, Манжа улаан сайгаа Манартар, униртар һамараад хэнэ»

— гэжэ Мэньелэн Луугаа хатанай сай шанаһан тухай «Мэньелтэ Мэргэн» гэһэн үльгэр соо хэлэгдэнэ.

Улаан зүһэтэй мал һайн, өөрэ байдаг. Лусуудта үргэхэдөө, уб улаан үнеэнэй һү үргэдэг. Улаагша үнеэнэй һүн шэмэтэй, үдхэн байдаг һэн тула иимэ үреэл хэлэдэг байгаа бэзэ:

«Улаагша үнеэнэй ерэхэдэ, Һуулга барин угтаарай. Ураг эльгэнэй ерэхэдэ, Уураг улаан сайгаар угтаарай».

Номууд сооһоо олоһоноо ба өөрөө үзэһэн соносоһоноо үндэһэ болгон улаан үнгэ шэнжэлжэ үзөөд, танай анхаралда иимэ холбоо үгэнүүдые дурадханабди. Ургажа ябаһан улаан бургааһан гэжэ үхибүүд тухай хэлэгдэдэг. Улаа бутарха гэжэ, пеэшэнээ гэртээ ехээр түлэхэдөө хэлэдэг. Улаан мяхаараа, улаан нюураараа гэжэ бүхы бэеэрээ, бүхы сэдьхэлээрээ юумэндэ шармайн ородог хүниие хэлэдэг. “Улаан мяхан дууһаха, улайха нюур дууһахагүй” гэһэн үгэ һэшхэл тухай хэлэнэ.

«Уур сухалаа тогтоожо,

Улаан голым хайрлыт» (Монголдохи буряадуудай үльгэрнүүд, 1992, 15). Адуушан Зэбэлдэр иигэжэ хаан Хашигтые гуйна. Улаан голдоо хүрэхэ, улаан голоо шобторуулха, улаанхан голоороо болохо гэһэн холбоо үгэнүүд соо улаан гол бүхы зүрхэ сэдьхэл, ухаан бодол, амин гол гэһэн болоно. Үльгэр соо «улаан голһоо» гадна «сагаан гол» гэһэн үгэ бии юм байна. «Утаһанай шэнээн улаан, хилгааһанай шэнээн сагаан голтой» Богдо Жангар хаан байба гэжэ хэлэгдэнэ. (Монголдохи буряадуудай үльгэрнүүд, 1992, 16).

“Улаан шулуун дээрэ ургамал ургуулха” гэһэн үгэ баримтагүй газарта баримта бии болгоохо гэһэн удхатай. Ехээр хүнэй халуурхада «улаан дүлэн» болотороо халуураа гэдэг.

Улаан зайдаар ябааб гэхэдээ, эмээлгүй ябааб гэнэ. Хара-Зутан ноёной гурбан зуун сэрэгүүд «эмээл оложо ядаба, улаан зайдаар талииба» (Абай Гэсэр, 131).

Оньһон үгэнүүдые абажа харахада, дүрбэн улаан гээд илгаруулдаг:

«Жабартай тэнгэриин хаяа улаан, Жалгада хэбтэһэн үнэгэн улаан, Жаргалтай хатанай хасар улаан, Жаран сайдай залаа улаан». «Носожо байһан гал улаан, Жалгада байһан шэнэһэн улаан, Жабарта байһан таряан улаан, Ургажа байһан наран улаан» (Хаптаев, 1961, 99).

Үльгэр онтохонууд соо иимэ улаан үнгэтэй холбоотой үгэнүүдые олобобди: «аржагар улаан шэнээн, һухай улаан ташуур» (Тороев, 1994, 28), «улаан тооһон, зэд улаан гааһан, загал улаан һогоон, шуһан улаан гол, багса улаан дүнсэ г.м.» (Абай Гэсэр).

Буряад арадта шуһан түрэл болохо эхын түрэл улаан үнгөөр тодорхойлогдоно. «Нагасын тэнгэри дээгүүр» гэжэ түрэ хуримай болоходо, тон түрүүн уряал айладхаха, дүхэригэй түрүүдэ нагсанараа һуулгаха, түрүүшын дээжэ сай аягалдаг байгаа. Сэсэ мэргэн арадай үгэнүүд сооһоо иимэ оньһон үгэ дээрэ хэлэгдэһэниие батална:

«Уһанай эхин булаг, Хүнэй эхин нагаса».

Улаан үнгэ ехэнхидээ һайнай шэнжэ, гэбэшье иимэ холбоо үгэнүүд буряад хэлэндэ бии. Улаан зээрдэ болобо гэхэдээ ехээр архи ууба гэһэн удхатай. Абарга Мэлхэй Хэедээр Мэргэндэ хэлэнэ ха:

«Адаг эрэ болбол гoo, Гол таһа унажа үхэн һогтохош. Дунда зэргын эрэ болбол – Улаан зэрдэ боложо һогтохош. Эрхим эрэ гээшэ һаа, Амаа халаһанай тэды һогтохош» (Улигеры хори-бурят, 1988, 34).

Аймшагтай нюдэ үльгэр соо «горьё улаан нюдэн» гэдэг. Ходо наншалдажа ябадаг хүнэй гар улаан, муу юумэ хээд, баригдашабал, хүнэй нюур эшэһэндээ улайдаг. Энээн тухай иимэ оньһон үгэ бии:

«Зайраа хүнэй гар улаан, Зэмэтэй хүнэй шарай улаан».

Эндэһээ дүн гаргажа хэлэбэл, олон арад зондо улаан үнгэ хадаа баярайшье, гашуудалайшье тэмдэг гэжэ хэлэнэбди. Ехэнхидээ буряад зон улаан үнгэ ехэ эльгэлдэг байһан гэжэ ёһо заншалнууднай, үльгэр туужанууднай гэршэлнэ. Жэшээнь, үльгэр соо ууган сагаан, тээли улаан гэжэ ехэ болон дунда үринүүдээ нэрлэдэг байһан.

Сэсэгма ЦЫБИКОВА

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>